Alm. Opium (n.), Fr. Opium, İng. Opium. Familyası: Gelincikgiller (Papaveraceae), Türkiye’de yetiştiği yerler: Afyon, Isparta Uşak, Denizli. Elde edildiği bitki: Haşhaş (Papaver somniferum),

Haşhaş bitkisinin genç kapsüllerinin (meyvalarının) özel bir bıçakla enine çizilmek suretiyle dışarı çıkan ve hava ile temasta katılaşan sütüdür.

Kapsülden çıkan süt (lateks) önce beyazdır, sonradan koyu esmer bir renk alır. Afyon sakızı denen bu katılaşmış süt, yine özel bıçaklarla toplanır. Bu şekilde elde edilen afyon, çok eski zamanlardan beri ilaç ve keyif verici olarak kullanılmaktadır. Bu işler için Hindistan’da, Çin’de, Eski Mısır’da haşhaş başları kullanılmıştır. Hipokrat, eserlerinde haşhaştan bahsetmiştir. Plinius (M.S. 23), haşhaş başlarının çizilerek afyon elde edildiğini yazmıştır.

Opium deyimi de Yunanca opos (özsuyu)dan gelir. Romalı bilgin Dioskorides eserlerinde afyonu uzun uzun anlatmaktadır. Türk-İslam hekimlerinden Razi, İbn-i Sina ve İbn-i Zübeyr, afyonu öksürüğe karşı kullanmışlardır.

Afyonun bileşiminde yaklaşık % 20-25 oranında alkaloid vardır. Bundan başka reçine, kauçuk, yağ, mum, müsilaj ve asitler de vardır. Türk afyonlarının içinde % 10-25 nisbetinde alkaloid bulunur. Türk afyonu morfin bakımından dünyada en zengin afyondur. Türk afyonunda 25 çeşit alkaloid bulunur. Bu alkaloidlerin başlıcaları şunlardır:

Morfin: Afyonun en önemli alkaloididir. % 12’sini teşkil eder. Tıpta çok iyi bir ağrı dindiricidir. Keyf verici olarak kullanılması da yaygındır.

Kodein: Morfine göre daha az zehirlidir. Alışkanlık yapma özelliği morfinden daha azdır. Daha çok öksürük kesici olarak kullanılır.

Papaverin: Uyuşturucu (narkotik) etkisi fazla değildir. Kaslar üzerinde kasılmayı önleyici etkisi vardır.

Morfinde bundan başka tebain, narkotin, lavdanin, reaodin gibi alkaloidler de vardır.

Afyonun tıbbi kullanımından başka uyuşturucu olarak kullanımı da yaygındır. Özellikle içinde morfine karşı alışkanlık meydana getirmesi çok mühim bir sosyal hadise haline gelmiştir. Morfinman annelerin çocukları anne karnında bu maddeye alışmakta, doğunca morfin açlığı hissetmektedirler.

Afyon alkaloidlerinin elde edilmesinden sonra, bunların formüllerinde bazı değişiklikler yapılarak tedavide kullanılmıştır. Bu maddelerin keşfinden maksat; morfin ve diğer afyon alkaloidlerinin ağrı kesici, öksürük dindirici vs. faydalı te’sirlerinin arttırılması; alışkanlık yapıcı, kusturucu v.s. gibi zararlı ve istenmeyen etkilerinin ise azaltılmasıdır. Bu gayeyle bir çok sun’i veya yarı sun’i maddeler elde edilmiştir.

Toplumda her yaş ve sınıftan kişi morfin iptilasına tutulabilmektedir. Bu bakımdan haşhaş ekimi her ülkede hükumetin kontrolü altında yapılır. Afyon ticareti daima kontrol altına alınmaya çalışılmış ve çalışılmaktadır. Yurdumuzda önceleri yaygın olan afyon ziraati bugün çok sınırlı bir bölgede yapılır. Türkiye, kaçak afyon ekimi ve ticaretine karşı büyük bir başarı sağlamıştır.