Akıl ve zekâ birbirlerinin yerine kullanılan kavramlar olmakla beraber, var olan kabiliyetlerin toplamına akıl. bunu etkili kullanabilme becerisine de zekâ denmektedir. Zekâyı yeni îcap ve durumlara zihnin en iyi şekilde uyması şeklinde açıklayanlar da olmuştur.
Umumî zihin gücü olan zekâ bir meleke ve alışkanlıktır. Bu kuvvet yardımıyla bilinen şeylerden bilinmeyeni ortaya çıkarma kabiliyetidir.
Zeki insan delilleri toplayarak, sebep-sonuç bağlantılarını kurup benzeyiş ve ayrılışları fark ederek aradığını bulur. İlhamdan yukarı, akıldan aşağı bir şuur basamağı olan zekâ, aklın tatbikçisidir.
Akıllı kişiler teorik yollar ve kurallar ortaya koyarlar, zeki bir kimse bunların pratiğe tatbikini sağlar.
Zekâ düşünebilme kuvvetidir fakat düşüncelerin doğru olması için
akıl lâzımdır. Zekâsı matematiğe fevkalâde müsait birisinin parasını çarçur etmesi zekâ-akıl uyumsuzluğunu gösterir.
Çok başarılı bir öğrencinin kafasını yersiz endişelere kaptırıp kendini yok yere mutsuz hissetmesi, bu yüzden verimsiz olması için de aynı durum söz konusudur.
Çok zeki oldukları halde hayatlarını cezaevlerinde geçiren insanlar vardır. Hatta aftan faydalanarak cezaevlerinden çıkanların %87'sinin çok kısa sürede tekrar cezaevine girdikleri tesbit edilmiştir.
Zekânın üstündeki akıl kuvveti, onun iyi yönde kullanılmasını sağlar. Ahlâkî terbiye, çevre şartları ve hayat tecrübeleri zeki doğmuş olmanın yanında büyük önem taşırlar.
Zeki bir kimse büyük komutan olabilir. Akıllı kişilerden öğrendiği usûl, taktik ve tecrübeleri kullanarak kıtaları fethedebilir. Fakat aklı azsa, küçük bir hatayla başarıları felâkete döner. Meselâ Napolyon'un zekâ saçan askerî plânları ve zaferleri, akılsız hareketlerinin sonucu olan felâketlerle sonuçlanmıştır. 3. Selîm zamanında Suriye'de Osmanlı askerleri karşısında bozguna uğrayarak nasıl kaçtığı tarihlerde yazılıdır.
Yâni akıl anlayıcı bir kuvvettir. İyiyi kötüden, faydalıyı zararlıdan, hayrı serden ayırd etmek için yaratılan akıl, üstün bir zekâyla birleşirse hârikalar meydana getirebilir.
Zekâsının farkında olan akıllı, aklını etkili kullanan zekidir.