Amet Kalafatov – usta;

Qırımnıñ eñ yahşı bezekçisi

Elmira Çerkezova

Sanatsever – Qırım

Yañıravuq, bir kereden afızada murlenip qalğan Kalafatov soyadı Qırımda eñ qadimiy ve belli soyadlarından birisidir. “Kalafatov”, “ oymacı “ sanatçısı demek olıp, şu adamnıñ nesilinde demir basuv ile uğraşqan ustalar olğanındañ delalet bere.

Amet Kalafatovnıñ ana tarafından ecdatları Aluştanıñ Korbekül koyünden, baba tarafından ise –Qarasuvbazardan. Soñki sanatnen oğraşganlar.

Resmiy menbalarğa kore Amet Kalafatov 1860 senesi Qarasuvbazar şeerinde, torunlarından biri – İsmail Osmanovnıñ aytqanına kore ise 1850 senesi doğğan. Mumin, Musulman olaraq Arap ve Turk tillerini mukkemel bilgen.

Qırım Tatar bediiy sanatı cenkten evelki devirniñ eñ parlaq, ğayet istidatlı vekillerinden biri olğan bu silacı usta, savatçı, bezekçi icadı devirinde basmalar, divar nağışları, tikişler içün 300- den ziyade yüksek bediiy bezekler yaratqan. Qırım, bütününde ki sergilerniñ iştirakçisi olğan.

Amet Kalafatov Qırım Tatarlarnıñ ameliy – manzarali sanatına buyük isse qoşqan 1940 senesi Qırım ressamlarınıñ birliğine qabul etilgen.

Tabiattan qabiliyetli olğan, oqumaqnı – yazmaqnı gimnaziyede oquğan qomşusından ogrengen. Ta balalığında korğen seyinin resmini çızmağa tırışğan soñ, İslâm da canlı mevcudatlarnı tasvirlemek yasaq sebebinden bezekler yaratıp başlağan.

Babasınñ vefatından soñ 12 yaşında sanatçı olıp çalışa, soñra sandıqçı ustasına çıraklık yapa.

Qırımda sandıqçı ustalar çok olıp, sandıqlarnıñ demir qapaqları oyup naqışlağan, bundan ğayri fil ve ayı balığınıñ qemiqlerinen bezeqleğen.

Bu qadimiy sanatnıñ sırlarını menimsegen Amet maramalar içün değişik bezekler yapğan. Ket – kete Ametniñ ustalığı aqqında etrafta laf çok etilmege başlanıla

Aynı şu vaqıtta omurinde yüz bergen adden tış bir adiseni Amet soñki nefesinece unutmay. Künlerniñ birinde Ametniñ evi yanında fayton toqtap, içinden 60 yaşında kuleryüzlü bir adam çıka. Mülâyimlikle selamlaşıp, cebinden bezek resmi olğan kağıtçıknı qöstere. Ozüni tanıtqan soñ Ametniñ anasından oğlunı oña şegirtlikke bermesini rica etip, ondan yaqşı ressam yetiştirmekni vade etken. Uykenler ressamnıñ teklifini red eteler. Ketmezden evel musafir Ametke kağıt tomarı qaldıra. Tomarnı açıp Amet acayip bir levhanı – Çatırdağ eteğindeki bağçanıñ içinde şırıldap aqqan ozençikni kore. Ulu deniz tasvirçisi Ayvazovskiyniñ etüdini Amet omüründeki en qıymetli bagşış dep sayğan.

Sandıqçılıqnıñ butün inceliklerini menimsegen Amet Kalafatov pek qavîy çelikten avcılık tüfekleri, tappancalar, qılıçlar, ağaç sapli bıçaklar yapılğan ustahanege çalışmağa keçe.

Tarıhçı ve seyaatçı F. Hartahay hatırlavlarında şoyle yazğan: “Qırımnıñ pıçaq ve qılıçlarına başta qaviyligi ve güzel körünüşü içün yüksek qıymet qesilgen ! Amma muhlislerniñ diqqatını silâlarnıñ nağışları, ayı balığınıñ kemiklerinden yapılğan, altın ve qumüşten yasalğañ bezekler de celp etken. Boyle şeyler Avropada, eñ ziyade Fransiya da satılğan. Bir zamanda İstanbul da ki ustalar silâ ve qılıçlarğa Qarasuvbazarlı ustalarnıñ tamğalarını qoyğan soñ olarnıñ fiyatı daa da artağan “

Amet Kalafatovnıñ da öz tamğası olğan. Kalafatovnıñ torunu Dilara Galaktionova qart babasını şoyle hatırlay: “Qart babam altın nağışneñ süslengen dülberden – dülber tüfekler yaratqan. Tüfekniñ demir qısmını qart babam tek bezekten, amma tüpçığını özü yasağan. Men ceviz tereginiñ bir parçasını qart babamnıñ usta qollarına tüşken soñ tüpçükke çevirilgeni öz kozlerimnen kordim. Qart babam onı yıltıratgance tegizlep, boyalağanını ve oña oymalı plastinkalar pekitkenini çok kereler kordim.”

İcadiy yolunıñ başlangıç ve pişkinlik devirinde Kalafatovnıñ alâ silahçı ustalığı namı Qırımğa ve butün dünyağa kete. Qırım Etnografik muzeyiniñ hadimi Y.C. Baysengölan’ın malümat bergenine kore Kalafatov un bezetken olğanı silâ Tula şeerindeki meşur silâ muzeyinde saqlana eken.

Kalafatov öz zamanına kora oqumuş insan olıp, evinde kitap ve dergiler pek ekende Amet Peterburgda neşir etilğen bir dergide ayak maşinasınıñ resimini kore. O vaqıtta areketniñ boyle vastası yaratılmasına kimse inanmağan. Başkalar içün iç yerine kelmeycek bu arzunıñ amelge keçmesine Amet yürekten inanğan. Resimge baqıp öz ayak maşinasını yapıp başlağan. Zarur detallerniñ çokûsunu toplar, lâkin kopçeklerni ağaçtan yasay. Belli zenginlerden biri olğan Babaiç bu acayip şey içün balaban para bergenine azır olğanına baqmadan, Amet öz icadınıñ mahsulını paradan ustün kore ve satmay.

Vaqıt keçtikçe Ametniñ ustalığı ep arta. O pek çok teknik bilgi olan kitap oquy. 1890 senesi eñ yahşi icatlar sergisi ilân etile. Sergide Ametniñ icadıda taqdim oluna. Bu adiy qapı kiliti ve tikiş inesi edi. Şu sergide Amet usta diploması ve madalya ile taqdirlendi.

Boylelikneñ Amet Kalafatov eñ ufaq şeyden daa murekkep mekanizmaları yaratuvda teknikiy seviyesini yükselte.

Aynı şu devirde Qırımda Sovetler akimiyeti tiklene ve Amet qorantasıneñ beraber Aqmescitke koçip kele.

Amet Usta anği işnen meşgul olsa, tasviriy sanat ve bezeklerni iç taşlamağan.İşinden boş vaqıtlarında o, cebinden qalemni çıqarıp, kağıt parçasını alıp ve tezden kâğıt üstünde masallarda anılğan sırlı bezekleri çizer idi.

1927 senesi Qırımda küçlü zelzele olğan. Bu adiseden soñ Amet usta zelzeleniñ olacağından aberdar etkeñ alet yaratmağa qarar bere. O, bir evden ekincisine teller keçirip, olara çançıglar asqan. Ve butün qomşularğını boyle yapmağa ogretken. Ustanıñ qendine ait teknik aparatı tek etraftakilerniñ degil de, “Krasnıy Qırım” gazetasında ressam A. Glagolevniñ de dikkatini celp etken. Bir qaç koruşüvlerdeñ soñ Glagolev, Amet Ustanıñ fikirleri gazetada yazılmağa başlana. Bundan soñ o, Halq icadı evine de çağırıla. Onıñ eserleri cumhuriyet ve umum umum ittifaq sergilerinde sergilene. Erkes onıñ “doğma istidatını” tanıy. 1925 senesi Kalafatovnıñ eserleri Paris de olıp keçken bütün cian halq icadı sergisinde sergilene. Sergiye ustanıñ özüde iştirak ete.

Kalafatov qalem ve qağıtnı kimse elinden çekip alamaz diye bezeknen uğraşmayı pek seve. Bu vaqıtta kelip bir çok ananaviy sanatlarnıñ sırlarını menimsegen, teknik sanatı bilgen közünden ve ellerinden emin olğan Kalafatov qolaylıkneñ ve ğayet ustalıqneñ manzaralı resimler yarata.

Kalafatovnıñ Qırım Tatar halq sanatı esasında yaratılğan örneklerinden Qırımdaki arteller, ustahaneler. O, 1937, 1938 seneleri Qırımda ve 1939 senesi Moskova da olıp keçken sergilere de iştirak ete.

1938 senesi Kalafatovnıñ örneklerini Tretyakov galerisiniñ şarq medeniyetleri bölügü, ağaç tahtalarğa yapılğan 5 örnek kompozisyonunu Aqmescit bediy müzesi, 10 dane örnek kompozisyonunu da Leningrad etnografik müzesi satın ala. Onıñ yaratğan birçok örnek kompozisyonunu Moskova’da ki halq icadı evi içün P.Gepurina satın ala. Bağçasaray’da ki Hansaraynıñ restorasyonu yapılğanda Kalafatovnı örnekler yapmak içün davet eteler. Qendi ihtiyar çağında olğanına bakmadan 1930 –1940 senelerindeKalafatov örnek kompozisyon saasında çalışıp, birçoq yañılıqlarnı kirsetti. Onıñ örnek kompozisyonlarını bugünde bugün etnograflar, sanatşinaslar teren ogrenmekteler.

Kalafatovnıñ yaratğan bir sıra kompositsiyaları Anadolu halq örneklerinen soydaş olğanını kormek mumkündür.

P.Tgourina, Amet Kalafatovnıñ çizimleri içüñ, ozünıñ bir qaç resiminde İran halq icadınıñ örnek şekillerini ğayriden işlegen diye yazmaktadır.

Şarq örneğiniñ ciddiy geometrik şekillerine o, parçalarnıñ kenişligini, osümlik aleminden suret ile qullana, onı olğanı kibi kostermege tırışıp, şarq örnekçileri faydalanğan şekillerinden çekingen.

Usta öz resimlerinde tek tuvğan Qırımında osken osümliklerniñ yapraqlarını ve çeçeklerni aks ettirgen.Kalafatovnıñ örnek kompozisyonlarında biz; üzüm, tütün, palmiye terekleriniñ yaprak ve çeçeklerni rast qetiremiz.

Qırım Tatarlarınıñ örnekçilik sanatı ziyade inkişaf etqen, amma aynı zamanda er bir örnekni digerinden ayırğan farqlar da bar. Meşhur örnekçi ve tikeci Kezlevli Adaviya Efendiyeva “Menim örneklerim – menim fikirlerim.” adlı eserinde 500-den fazla örnek kompozisyonu yaratqan.

Örnekçilik sanatına buyük emiyet bergen örnekçiler öz sanatlarında korgenlerni, işitqenlerni mucessemleştirmege tırşqanlar. P.Çepurina “ naqış – tikiş libaslarnı, urbaları ve odaları süsleme işi , resim sanatınıñ yerini almaqta” diye aytmaqta

Aqiqiy örnekçi ressam olaraq Amet Kalafatov, bir çok örnekçilerniñşu cümleden Ayşe Mambetova ve Adaviye Efendiyevanıñ icadını talil ete ve 300- den ziyade örnek kompozisyonu yarata. Onıñ örnekleri içün yolaqlar nefisliği, şekiller çoqluğı ifadeviylik, naziklik hastır. Bunıñnen o, Qırım Tatar örnek sanatına buyükten – buyük isse qoştı.

Usta örnekçi butün ömürini icat ve yaratılıcıqla qeçirğen. O, olüm vaqtiniñ qelğenini anlağanda, dilber işler yapqan ellerine bakıp: “yazıq, bu qollar pek çok dülber ve faydalı işler yapmağa bileler, ama olmek vaqti qeldi...” degen.

1942 senesi Kalafatov faniy dünyanı ebediy terq etti. Amma onıñ sanatı hatıramıda ve minnetdar qalblerimizde yaşamaqta. QırımTatarlarnıñ añanaviy sanatınıñ taşıyıcısı olğan soñki usta aramızdan qetti. Onıñ eserleri ve örnek kompozisyonları Moskova, Sankt- Petersburg, Tula ve diğer şeerlerniñ muzeylerinde bulunmaqta.

Yazarın Adı: Elmira ÇERKEZOVA - KIRIM

KALGAY Dergisi, Ekim – Kasım –Aralık 2004, Sayı: 34, Sahife 16 – 17 - 18 ten alınmıştır