AMZA ABLAYEV

(1922–1998)

Yayına Hazırlayan:

Elvira MAHSUDOVA

Amza Ablayev Milliy arekette çoq yıl sıldırğı bir fikrinen yaşağan ve areket etken eñ iradeli iştirakçilerden biridir. O, altmışıncı yıllarnıñ ekinci yarısında, endi partiya azası ve oca olaraq işlegen bir devirde, Halq areketine qoşuldı. Tez vaqıtta özü yaşağan Yangıyul şeeri ve onıñ etrafındaki qasabalarda semetdaşlerimiz arasında teşebbüsçiler gruppasını teşkil etti. O, bunün ittifaq merkeziy gruppa vekilleri arasında eñ işançlı iştiraqçilerden biri edi.

Amza Oca 1922 senesiniñ Mayıs 22-sinde Aluşta rayonınıñ Korbekul koyünde doğdı. Bu, Qırımda, Bolşeviklerin öz akimiyetini tiklegen devir edi. Aradan çoq keçmey, kozboyama, koylülerni aldamaq içen ortağa sürülgen NEP deviri de bite. Bu arada öz işbirliği ve becerikliği neticesinde biraz belini doğrultğan, kendi emegile eki at, bir sığır sahibi oldan koylülerge qarşı qırğınlıq başlandı. Koyde birine “kulak “, digerine ise “ kulak quyruğu “ dep, mal – mülkünü tutıp alıp, koyden quvalap başlaylar. Amza Ocanın babası da, 1929 senesine, babasından qalğan çeyrek ektar bağnı özü işlegen, endi at – araba peyda etken bir insan edi. Şunıñ içen de “koynı kulaqlardan temizlev areketi” otkerilgende, Amza Ocanıñ babasıda kulaklar cetveline tüşti. Lâkin Amza Ocanıñ babasınıñ bütün qabaati baylıqta degil de, satıp – savunıp yaqında at araba peyda etkeninde kommunağa kirmeyip, öz ocalığını özü idare etmek istegeniñden edi.

1929 senesiniñ kuzünde,, Amza Ablayevin ailesi Uralğa sürgün etildi. Bu facialı taqdirden yedi yaşına yetken Amzanı eniştesi Yakub Tıraç saqlap kaldı. Lakin Bolşevik teşviqatına uyğan koy aktivi “kulak “ balası dep, onı koyde sığdırmadı. Mektepten çıqardı. Eniştesi de kulak balasına merhamet kostergeni içen olardan sitem işite berdi.

Becerikli bir kişi bolan Abla, 1930 senesiniñ kuzünde, ondan biraz vakıt Ozbekistanğa sürgün etilgen koydeşlerineñ bağlandı. 1932 senesiniñ kuzünde ise koyden aqsız çığarılğan bunün qoranta azalarını Özbekistan’da , Qavunçı qasabasında topladı. Korbekul de Yaqub eniştesiniñ ailesinle qalğan Amza da Qavunçı daki ailesini bu sene qelip tapa. Amza, mında 1942 senesi orta mektepni bitire. Lakin, bu mektepni bitirgen kunü aliy oquv yurtuna oqumağa değil de, Sovet ordusuna mecburiy hizmetke çağırıldı. 1942 – 1945 seneleri, uç yıl devamında, ekinci cian cenkiniñ en şiddetli cenk meydanlarında top nişanı mergini, topçılar qumandanı olaraq, mesul noqtalarda bulındı. Altı kere yaralandı. Ana – babası 1942 – 1945 yılları arasında eki kere onıñ qattı vuruşlarda elâk olğanı aqqında qara qağıt aldılar.

1946 senesiniñ baarında arbiy hizmetten boşap, Özbekistanğa, ailesine qaytıp kelgen Amza Ablayev açlıq, hastalıq,asker zulmü altında ölup biteyetğan tuvgan halkınıñ ağır, muşkül vaziyetini kordü. Bu kunlerini hatırlap Amza Oca aradan çoq yıllar keçken soñ; - “men mektep ve ondan soñki askerlik yıllarımda öz ailemizniñ çekken ağır sürgünlük azaplarını bir derece unutqan edim. Askerlikten kelgen soñ, kaçan bir sebepsiz vatanından quvalanğañ, bu yat memlekette açlıqtan, hastalıktañ, horluqtan olgen balaçıqlarnı, çaresiz qartlarnı, qadınlarnı kordım, ondan soñ men bu devletke hoş baqmadım, “ – dey edi. Amzanıñ bu qorqunç tüş qalabalığına aşağan yılları boş qeçmedi. O, askerlikke qadar özü tasil alğan mektebinde ocalıq etip başladı. Onda da, Sovet qururunu maktayacak dersleri degil de, siyaset ve yalanneñ bağı olmağan matematika derslerini bermeğe razı boldı. Aynı zamanda ğiyabiy şekilde oqumağa enstitüye kirdi. Amza Oca öz işini namuslı alıp barğan bir insan olaraq, tez vaqıtta çevresinde, umumen Tatar cemaatnıñ ögünde buyuk ürmetke nail oldı.

Taşkent – Semerkant yolu üstündeki Qavunçlı qasabası cenk vaqtında buraya yerleşenler ve sürgün etilgenler esabında ealisi ve sanayi qurucılığı ceetinden tez östi, ellinci yıllarnıñ başlarında şeer derecesine koterilip, Yangıyul adını aldı. Şeerniñ özünde ve etrafındaki qasabalarda pek çoq qırım Tatarı yaşay edi. 1953 senesiniñ kuzünde olarnıñ arasında ğayrıdan atanğa qaytuv aqqında laflar koterildi. Bu meselenen Amza Oca da meraqlana edi. 1956 senesiniñ soñlarında Amza Oca; Ceppar Akimov, Bekir Osman ve Mustafa Selimov aqqında laf eşitmeye başladı. Çoq qeçmeden Mustafa Selimovnen tanış oldı, Bekir Osmanovnen korüşmek imkanını buldı. Bu qunden başlap, Amza Qırım Tatar Milliy Areketi iştirakçileriniñ sıralamasında ilklerden ve davanıñ sonuna qadar sadıq qalğanlardan biri oldı.

Ceppar Akimov ve Mustafa oca Halilovnıñ eñ yaqın safdaşlarından biri oldan Amza Oca millet vekili olaraq, halq adından yazılğan arizalarneñ birkaç qere Moskvağa, KPSS Merkeziy komitetke bardı. O, Rus. Özbek ve tatar tillerini yahşi bilgen yüksek medeniyetli ve bilgili oca olaraq, çoq kereler halq adından yuqarı orğanlarğa yollanacaq arizalarnıñ hazırlanmasına aktiv iştiraq etti. Partiya ve ukümet neşir organlarınıñ toplantılarında sobette bulunıp, halqımıznıñ çekken aqsız eziyetlerine ve oña qarşı yapılğan areketlerge, tuvgan yurtunda milliy, medeniy abidelerge nisbeten yapılğan vandallıqlarğa qarşı şiqayet qarşılıq bildirdi. Amza Ablayev Oca olaraq, Qırımtatar balalarınıñ ana tilinden tasil aluvu munasebeti ile qaç kereler devlet maarif idarelerine şahsiy mektupları, ana babalar adından kollektiv arizaları esasında muracaatları teşkilandırdı.

1959 senesinden 1987 senesine qadar Amza Ocanıñ evi defalarca tıntıldı. Hususan 1966 – 1970 seneleri Amza Ocanıñ areketlerini partiya kısımlarında, ocalar kollektivinde bir qaç kere muzakere etip, tembileyler ve tazirler berip işten aydamaq tedbirineñ qorquta ediler. Onı partiya saflarından çıqardılar. Lakin o, boyle şantaja berilmey, areketlerini ep devam etti.

Amza Oca Ablayev, insan aqlarını qoruyıcı Moskvalı arkadaşlarıneñ bağlangeñ semetdeşlerden biri edi. O, milletperver yazıcı Koster’in,cemaatçi – Pisarev ve diğerlerinen şahsen mektuplaşır. Moskva’ da oldığı zaman mıtlaka olarneñ korüşir edi. Amza Ocanın halq areketine sadık, ısrarlı areketleri Devlet telükesizliği Taşkent ulke idaresiniñ kadimi Svalov adlı bir alçaq erifni pek zıtlandıra edi. Onıñ teşebbüsüneñ Amza Oca acele surette Alıp ketildi. Orada gecelerneñ sorgulana. Ama sabasına serbest bırakıla edi.

Amza Oca Milliy areket işlerinde endi ösip yetken, oqumış yaşlarnı azırlamaq meselesine buyuk dikkatle baqa edi. 1972 – 1976 seneleri, özü bayağı yaşlanmış olğanına baqmadan, daima yaşlar arasında ola edi. Qızıl Meydanda ki numayişler vaqtında yaşı 80 – tan otke, sağlığı osallaşğan Amza Oca bu vaqialarnıñ sonuna qadar yaşlarğa ornek oldı.

Amza Ablayev, 1989 senesinde balalarnı ve torunlarnı alıp Qırımğa qayttı. Ayatınıñ sonuña qadar Halq areketinde, cemaat işlerinde faal iştirak etti. Milliy areket veteranları Cemiyeti Prezidiumnıñ azası olup saylandı. O, 1998 senesiniñ 10 Eylül tarihinde vefat etti.

Not: Bu yazı İdris Çelebi – oğlu Asanın “Adalet Kureşi Saflarında” isimli kitabında yayınlanmış olup, KALGAY Dergisinin, Ekim – Kasım - Aralık 2004, Sayı: 34, Sahife 10 – 11’ ten alınmıştır