Doğu Anadolu'da yer alan bir ilimiz. Kars iline bağlı ilçeyken 1992 senesinde il merkezi oldu. Artvin, erzurum illeri ve Gürcistan sınırıyla çevrilidir. Trafik numarası 74'tür.

Tarihi

Ardahan çok eski bir tarihe sahiptir. İlk bilinen sakinleri Hurrilerdir. Daha sonra Hititlerin hakimiyetine girdi. Bölge daha sonra Urartuların işgaline uğradı. Asurlular ve Babiller bölgeye hakim olmak istedilerse de başarılı olamadılar. M.Ö. 7. asırda Perslerin istilasına uğradı. M.Ö. 4. asırda Makedonya Kralı İskender, Persleri yenerek burasını ele geçirdi. M.S. 395'te Roma ikiye bölününce, bu bölge de bütün Anadolu gibi Bizans İmparatorluğunun payına düştü. Sultan Alparslan 1068'de Ardahan'ı fethederek Türk topraklarına kattı. Böylece 1071 Malazgirt Zaferinde önce Anadolu'nun ilk fethedilen parçalarından biri de Ardahan olmuştur.

Ardahan, Türk hakimiyetine girdikten sonra sırsıyla İlhanlılar, Celayirliler, Timurlular, Karakoyunlular ve Akkoyunlular bölgeye hakim oldular. Akkoyunlu İmparatorluğu yıkılınca, bölge Safevilerin eline geçti. Kanuni Sultan Süleyman Hanın ilk yıllarında bölge Osmanlı hakimiyeti altına girdi. Ardahan Kalesi uzun yıllar Osmanlı topraklarını Kafkasya'dan gelen saldırılara karşı koymada yardımcı olmuştur. 1878 Ayestefanos Antlaşmasıyla Rusya'ya verilen bölge, 1918 Brest-Litovsk Antlaşmasıyla geri alındı. 26 Nisan 1919'da Gürcülerin işgaline uğradı. Gürcistan'ın Kızılordu tarafından işgali üzerine Gürcistan Hükümeti, 23 Şubat 1921'de Ardahan, Çıldır ve Posof'u Türk Hükümetine bıraktığını açıkladı. Doğu sephesi birlikleri de aynı gün harekete geçerek, bölgeyi Türk topraklarına kattı. Cumhuriyetin ilk yıllarında il iken, 1926'da Kars iline bağlı bir ilçe durumuna getirildi. 1992 senesinde tekrar il oldu.

Fiziki Yapı

İl topraklarının büyük kısmı dağlar ve yüksek yaylalarla kaplıdır. Akarsu vadileri boyunca uzanan ovalar vardır.

Dağlar: Ardahan il toprakları, genelde iki bin metreyi aşan dağlık bir arazide yer alır. Topraklarının büyük kısmını güneybatı-kuzeydoğu doğrultulu Yalnızçam Dağları engebelendirir. Yalnızçam dağ silsilesinin en yüksek noktası Güze Dağı (3167 m)dır. Güneybatısında yer alan ve Çıldır Gölüne kadar uzanan Allahüekber Dağları bazı bölgelerde Kars'la tabii sınırı meydana getirir. Çıldır Gölünün doğusunda yer alan akbaba Daı (3026 m) Gürcistan sınırında bir yay gibi uzanır. Plato alanında yer yer yükselen dağ kütleleri kabak Dağında 3054 metreye ulaşır.

Ovaları: Akarsular boyunca devam eden vadiler bazı yerlerde genişleyerek ovaları meydana getirir. Başlıca ovaları şunlardır: Ardahan Ovası: Kura Irmağı ve kollarının taşıdığı alüvyonlarla meydana gelmiştird. Ortalama 1800 m yükseklikteki ovada sert iklim şartları yüzünden tarım sınırlı olarak yapılır. Zengin çayır örtüsü hayvancılığı ön plana çıkarmıştır. Göle Ovası: Göle ilçesinde yer alan ova, 2000 m yüksekliktedir ve 150 km'ye yakın bir alanı kaplar. Anadolu'nun en soğuk bölgelerinden olan ova, tarıma elverişli değildir. Ovanın gür otlarla kaplı çayırları, önemli bir hayvancılık alanıdır. Ayrıca fazla büyük olmayan Zaruşad, Haçuvan ve Henak ovaları da vardır.

Akarsuları: Ardahan ili karasu yönünden zengindir. İl topraklarını Kura Irmağı sular. Dağlardan kaynaklanan suları taşıyan küçük akarsular Kura Irmağına katılır. Gürcistan'da Kura Irmağına katılan Posof Çayının bir kısmı Gürcistan-Türkiye tabii sınırın meydana getirir. Çıldır Gölünün sularını boşaltan Cara Deresi, il topraklarından çıktıktan sonra Kars Çayına dökülür.

İklim ve Bitki Örtüsü

İklim: Ardahan ilinde sert bir yüksek yayla iklimi hakim sürer. Sibirya yüksek basınç merkezinin tesiri altında olduğundan, kış yedi ay devam eder. Kar yağışı fazla olduğundan, toprak uzun müddet karla kaplı kalır. İlkbahar ve sonbahar mevsimleri yok denecek kadar kısa sürer.

Bitki örtüsü: İl topraklarının büyük kesimi çayır ve mer'alarla kaplıdır. Orman yönünden fazla zengin değildir. Dağ eteklerinde çam ağaçları yer alır.

Ekonomi

Ardahan ilinin ekonomisi hayvancılık ve tarıma dayanır. Sanayi ve turizm sektörü fazla gelişmemiştir.

Hayvancılık: Geniş mer'a ve çayırlarındaki zengin bitki örtüsü hayvancılığın gelişmesini sağlamıştır. En çok sığır ve koyun beslenir. Koyun yetiştiriciliğinde mor ve ak karaman, sığır besiciliğinde ise yüksek verimli Doğu Andolu kırmızısı vezavod veya kalakan türleri hakimdir. Arıcılık gelişmiştir.

Tarım: Elverişsiz iklim şartları tarla tarımını engeller. Akarsu boylarında tarım yapılır. Buğday, arpa, çavdar ve az miktarda patates yetiştirilir.

Sanayi: Ardahan'da sanayi fazla gelişmemiştir. İlde hayvancılığa bağlı olarak süt toplama merkezleri, küçük çaplı mandıralar yer alır. En büyük sanayi kuruluşu Karset'tir. Bu kuruluş hayvan besiciliği ve hayvan ürünleri imalatı yapar.

Ulaşım: Ualşım karayoluyla yapılır. Demiryolu bağlantısı ve havaalanı yoktur.

Nüfus ve Sosyal Hayat

Nüfusu: 1990 sayımına göre toplam nüfusu 170.117 olup, 34.038'i şehirlerde, 136.079'u köylerde yaşamaktadır. Yüzölçümü 6107 km2 olup, nüfus yoğunluğu 28'6dir.

Örf ve adetler: Eski devirlerden bu yana pekçok kavim, millet ve medeniyetlerin gelip geçtiği bu bölgede Türk-İslam kültürü hakimdir. Giyim ve kuşamda Kafkasya'dan gelen Türkmen, Kıpçak, Azeri ve Kumanların tesiri hakimdir. Kadınlar başlarına yazma biçiminde leçik veya vala, evli kadınlar gümüş para ve boncuklarla işlenmiş puşi bağlarlar. Boylama denilen entari kullanırlar. Önleri düğmeli gofta ile düğmesiz pilati gömlek giyerler. Erkekler kara yünden örülen kalpak giyerler. alt kısma Azeri veya Ardahan şalvarı, sırta açık renkli kumaştan uzun kollu bileksiz ve yakasız "köynek" giyilir. İnce deriden yapılan bacağı ve ayağı iyice saran "civeki" denilen çizme kullanılır.

Eğitim: Ardahan ili eğitim bakımından bölge ilerine nazaran oldukça iyi sayılır. Okur-yazar oranı yüksektir. Okulsuz köy yoktur.

İlçeleri

Ardahan'ın biri merkez olmak üzere altı ilçesi vardır.

Merkez:

1990 sayımına göre toplam nüfusu 52.574 olup, 16.761'i ilçe merkezinde, 35.813'ü köylerde yaşamaktadır. Merkez bucaına bağlı 25, Hasköy bucağına bağlı 20, Yalnızçam bucaına bağlı 15 köyü vardır. Yüzölçümü 1241 km2 olup, nüfus yoğunluğu 42'dir. İlçe toprakları dağlıktır.

Kuzeyinde ve batısında Yalnızçam Dağları ile Uğurlu Dağ, güneybatı-kuzeydoğu istikametinde uzanan Ardahan Ovası, Kura Irmağı ve kollarının taşıdığı alüvyonlu topraklardan meydana gelmiştir.

Ekonomisi tarım ve hayvancılığıa dayalıdır. En çok saır yetiştirilen ilçede, süt, yoğurt, tereyağ ve peynir başlıca hayvani ürünlerdir. İlçede arıcılık enstitüsü, bir sun'i tohumlama merkezi vardır. Ovada buğday, arpa, çavdar ve patates yetiştirilir.

İlçe merkezi, Ardahan Ovasında, Kura Irmağının iki yanında kurulmuştur. eski bir yerleşim merkezidir. Şehir nüfusunun büyük kısmını askeri birlikler meydana getirir. Cumhuriyetin ilk yıllarında il merkeziyken Ardahan 1926'da Kars'a bağlı ilçe oldu. 1992 senesinde tekrar il merkezi haline getirildi. Belediyesi 1293'te kurulmuştur.

Çıldır: 1990 sayımına göre toplam nüfusu 24.296 olup 2119'u ilçe merkezinde, 22.177'si köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağına bağlı 7, Kurtkale bucağına bağlı 12 köyü vardır. Yüzölçümüa 1416 km2 olup, nüfus yoğunluğu 17'dir. İlçe toprakları dağlıktır. Kuzeyinde Allahüekber Dağları, doğusunda Akbaba Dağı, orta kısmında Çıldır Gölü yer alır. Başlıca akarsuyu Kura Çayıdır.

Ekonomisi hayvancılığa dayalıdır. En çok mor karaman ve ak karaman türü koyun ve sığır beslenir. Zengin bitki örtüsü sebebiyle arıcılık gelişmiştir. Başta peynir olmak üzere süt ürünleri ve bal önemli gelir kaynağıdır.

İlçe merkezi denizden 1947 m yükseklikte bulunan Çıldır Gölü yakınlarında Kura Çayı kenarında kurulmuştur. Çok eski bir yerleşim merkezidir. Ardahan-Arpaçay karayolu ilçeden geçer. Kars'a bağlı bir ilçeyken, 1992'de Ardahan'ın il olması üzerine buraya bağlandı. İlçe belediyesi 1924'te kurulmuştur.

Damal: 1990 sayımına göre toplam nüfusu 11.240 olup, 2326'sı ilçe merkezinde, 8914'ü köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağına bağlı 15 köyü vardır. İlçe toprakları dağlar ve dalgalı düzlüklerden meydana gelir. Ekonomisi hayvancılığa dayalıdır. İklim şartlarının elverişsizliği yüzünden tarım az yapılır. Yaylacılık metoduyla çok sayıda koyun ve sığır beslenir. Hanak ilçesine bağlı bir bucakken 1992 senesinde ilçe merkezi haline getirildi.

Göle: 1990 sayımına göre toplam nüfusu 44.953 olup, 7542'si ilçe merkezinde, 37.411'i köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağına bağlı 31, Çayırbaşı bucağına bağlı 24 köyü vardır. Yüzölçümü 1420 km2 olup, nüfus yoğunluğu 32'dir. İlçe toprakları dağlık olup yüksek bir platodan meydana gelir. Güneyinde Allahüekber Dağları, kuzeyinde Uğurlu Dağı yer alır. Dağların kuzey yamaçları ormanlarla kaplıdır. Toprakların orta kesiminde yer alan Göle Ovası denizden 2000 m yüksekliktedir. Başlıca akarsuyu Kura Çayıdır.

Ekonomisi hayvancılığa dayalıdır. Geniş otlaklarda çok sayıda sığır beslenir. Koyun yetiştiriciliği önemli düzeyde yapılır. Canlı hayvan ticareti yaygın olarak yapılır. Süt Endüstrisi Kurumuna bağlı bir süt toplama merkezi vardır. Mandıra ve süt işleme merkezlerinin sayısı çoktur. Az miktarda arpa, buğday ve patates üretimi yapılır.

İlçe merkezi, Oltu-Ardahan karayolu üzerindedir. Kars'a bağlı bir ilçeyken Ardahan'ın 1992 senesinde il olması üzerine buraya bağlandı. Denizden yüksekliği 2280 metredir. İlçe belediyesi 1926'da kurulmuştur.

Hanak: 1990 sayımına göre toplam nüfusu 18.393 olup, 3082'si ilçe merkezinde, 15.311'i köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağına bağlı 25 köyü vardır. İlçe toprakları dağlar ve dalgalı düzlüklerden meydana gelir. Batasında Yalnızçam Dağları, kuzeydoğusunda Keldağı yer alır. Dağlardan kaynaklanan sular, küçük dereler vasıtasıyla Kura Çayına katılır.

Ekonomisi hayvancılığa dayalıdır. İklim şartlarının elverişsiz olması yüzünden sadece buğday, arpa ve patates yetiştiriliri. Yaylacılık metoduyla çok sayıda sığır ve koyun beslenir. İlçe merkezi, Yalnızçam Dağlarının güney eteklerinde bir dere kıyısında kurulmuştur. Kars-Posof karayolu ilçeden geçer. 1958'de ilçe olan Hanak'ın belediyesi aynı sene kurulmuştur. Eski ismi Ortahanak'tır. Kars'a bağlı bir ilçeyken Ardahan'ın 1992'de il olması üzerine buraya bağlandı.

Posof: 1990 sayımına göre toplam nüfusu 18.661 olup, 2208'i ilçe merkezinde, 16.453'ü köylerde yaşamaktadır. Merkez bucağına bğlı 26, Binbaşı Eminbey bucağına bağlı 22 köyü vardır. Yüzölçümü 607 km2 olup, nüfus yoğunluğu 31'dir. İlçe toprakları akarsu vadileriyle derin biçimde parçalanmış dağlık alanlardan meydana gelir. Yalnızçam Dağları toprakları engebelendirir. Dağlardan kaynaklanan suları Posof Çayı toplar. Posof Çayı Vadisinde düzlükler vardır.

Ekonomisi tarıma dayalıdır. Başlıca tarım ürünleri patates, arpa, buğday ve elma olup, az miktarda armut ve fasulye yetiştirilir. Hayvancılık gelişmiş olup, önemli gelir kaynağıdır. Yaylacılık metoduyla en çok koyun beslenir.

İlçe merkezi, Posof Çayı Vadisinin kuzey yamaçlarında kurulmuştur. Gelişmemiş bir yerleşim merkezidir. Ormanları ve güzel yaylaları vardır. İlçe belediyesi 1923'te kurulmuştur. Kars iline bağlı bir ilçeyken 1992 senesinde Ardahan il olunca buraya bağlandı.

Tarihi Eserler ve Turistik Yerleri

Ardahan, tarihi eserler ve tabii güzellikler bakımından zengindir. Tarihi eserlerin büyük kısmı harap durumda veya yıkılmıştır. İlk yapılış şeklini koruyan eser çok azdır.

Ardahan Kalesi: Merkez ilçede Kura Irmağının kıyısığnda yapılmıştır. 1556'da yeniden tamir ettirilen kale, günümüzdeki halini almıştır. Yapısı Anadolu ve Rumeli hisarlarına benzemektedir. Surların uzunluğu 745 m olup, 14 kulesi mevcuttur.

Şeytan Kalesi: Çıldır ilçesinde Yıldırımtepe köyünün kuzeydoğusundadır. Kalenin içinde çeşitli yapı yıkıntıları vardır. Kalenin kuzeyi dik kayalık, güneyi ise derin dere yatağıdır.

Mesire yerleri: Ardahan ili, yaylaları ve gölleri bakımından zengindir. İlin havası temizdir. Çıldır Gölünün kıyısında kamp kurma ve balık tutma imkanı vardır. Göle ve Posof ormanları gezilmeye değer güzel yerlerdir.