Alm. Botanik (f), Fr. Botanique (f), İng. Botany. Bitkiler aleminden bahseden bilim kolu. Botanik terimi, “Botane” (ot, çayır) veya “Botanikos” (ot, çayır) kelimelerinden alınmıştır. Yine aynı anlama gelen "fitoloji" tabiri ise Yunanca "Phyton" (bitki) ve "logos" (bilim) kelimelerinden birleşmiştir. Dilimizde eskiden Arapçadan alınmış olarak “İlm-i Nebatat”, “Nebatat İlmi” veya kısaca “Nebatat” şeklinde kullanılmıştır. Botaniğin Türkçe karşılığı “Bitki Bilimi”dir. Botanik ilmi genel olarak dört kısma ayrılarak incelenebilir: Morfoloji, Fizyoloji, Genetik, Sistematik veya Taksonomi.

1. Morfoloji: Bitkilerin iç ve dış yapılarını genel olarak inceler. Sitoloji (Hücre bilimi), Histoloji (Doku bilimi) ve Organografi (Organ bilimi) gibi kollara ayrılır.

2. Fizyoloji: Bitkilerdeki hayati olayları fizik ve kimya kanunlarına dayanarak inceler. Madde değişimi (Metabolizma), büyüme-gelişme ve hareket fizyolojisi olmak üzere üçe ayrılarak incelenmektedir.

3. Genetik: Canlılardaki istidatların (karakterlerin) döllere geçiş tarzını ve kaidelerini inceleyen ilim kolu. Genetik (kalıtım) adını alır. Ferdin iç ve dış karakterlerini nasıl kazandığını, ana-babasına veya yakınlarına neden benzediğini, tabiatta bitki ve hayvanların gösterdiği çok sayıda çeşitliliğin neden ileri geldiğini incelemeyi konu edinmiş olan genetik, yirminci asrın başında dünyaya gelmiş bir bilim dalıdır.

4. Sistematik veya Taksonomi: Bitkileri birbirleri ile olan tabii akrabalık derecelerini göz önünde tutarak ve filogenetik gelişmelerine dayanarak inceleyen, küçük veya büyük topluluklar halinde gruplandıran botanik koludur.

Botanik biliminin diğer önemli kolları şunlardır:

Ekoloji: Bitkilerin diğer canlılarla ve yaşadıkları çevre ile olan ilişkilerini araştırır.

Bitki Coğrafyası: Bitkiler alemi ile yeryüzü arasındaki ilişkileri ve bitkilerin yayılışını araştıran bir bilim koludur. Fitocoğrafya ve Geobotanik olarak da anılır.

Paleobotanik: Fitopaleontoloji olarak da bilinir. Jeolojik çağlarda yaşamış ve nesilleri ortadan kalkmış bitkilerin kalıntılarını, yani bitkisel fosilleri, sistematik ve yayılışları bakımından inceler.

Evolüsyon (Evrim): Bitkilerin, yeryüzünün kuruluşundan bugünkü hallerine gelinceye kadar geçirdikleri ferdi ve toplu değişiklikleri araştırır. Bugüne kadar, bir canlı türünün diğer canlı türüne dönüştüğü faraziyesi ispatlanamamıştır. (Bkz. Darwinizm)

Botanik ilmini uygulamalı (tatbiki) yönden de aşağıdaki kollara ayırmak mümkündür:

Eczacılık Bakımından

Farmasötik Botanik: Eczacılık botaniği; tıbbi bitkileri belirli sistematik gruplar altında tanıtan, bunlardan elde edilen ilaç hammaddeleri (drog) ile tedavide kullanılma yerlerini kısa olarak anlatan bir bilim koludur.

Farmakognozi: İlaç hammaddelerinden biyolojik menşeli kollarını tanıtan, onların yapılarını aydınlatan ve kısmen kullanım alanlarını açıklayan bir bilim koludur.

Ziraat Bakımından

Zirai Botanik: Zirai bitkilerin sistematiği hakkında bilgi verir.

Fitotekni: Bitki yetiştirme.

Zirai Fitopatoloji: Zirai bitkilerin hastalıklarını inceler.

Teratoloji: Fitopatolojinin, hastalık şeklinde ve kalıtsal olan anormal yapıları inceleyen özel kolu.

Ormancılık Bakımından

Orman Botaniği: Orman ve park ağaçlarının sistematiği.

Silvikültür: Orman yetiştirme.

Orman Fitopatolojisi: Orman ve park ağaçlarının hastalıkları.

Bitkiler alemi filogenetik bir sisteme göre şöyle sınıflandırılabilir:

1. Bölüm: Bölünen bitkiler (Schizophyta) (Virüsler ve Bakteriler),

2. Bölüm: Algler (Su Yosunları (Phycophyta),

3. Bölüm: Mantarlar (Mycophyta),

4. Bölüm: Likenler (Lichenes),

5. Bölüm: Kara Yosunları (Bryophyta),

6. Bölüm: Eğrelti Otları (Pteridophyta),

7. Bölüm: Tohumlu-Çiçekli Bitkiler (Spermatophyta).

Bugün yaşayan bitki türü 380.000'den fazladır. Buna göre yukarıdaki bölümlerin yaklaşık bitki sayısı şöyledir:

Bölünen Bitkiler (Schizophyta) 3.600 tür

Su Yosunları= Algler (Phycophyta) 33.000 tür

Mantarlar (Mycophyta) .56.000 tür

Likenler (Lichenes) 20.000 tür

Kara Yosunları (Bryophyta) 26.000 tür

Eğrelti Otları (Pteriodopyta) 12.000 tür

Tohumlu Bitkiler (Spermattophyta) 227.000 tür

Tohumlu Bitkiler (Spermatophya) bölümünü oluşturan 227.000 tür ise şu şekilde dağılmıştır.

Açık Tohumlular (Gymnospremae) 800 tür

Kapalı Tohumlular (Angiospermae) 226.000 tür

İki Çenekliler (Dicotyledonae) 172.000 tür

Bir Çenekliler (monocotyledonae) 54.000 tür

Yukarıda görüldüğü gibi bitkiler alemi, gerek görünüş, gerek iç ve dış yapıları, üremeleri bakımından birbirinden farklı organizmalardan meydana gelmiştir. Sistematik veya taksonomik botaniğin ilk vazifesi, bitkiler alemini teşkil eden münferit bitki formlarını, esaslı şekilde inceleyerek, birçok bakımdan benzerlik, yakınlık gösterenleri önce en dar, en küçük bir kavram altında toplamaktır. Böylece bitkiler aleminin temel taşlarını, elementlerini teşkil eden ana birime, tür veya nevi (Species) kavramına varılmış olunur. Ancak bu türleri inceleyerek ve birbirleri ile karşılaştırıp daha üst gruplarda toplanabilir. Buna göre bu sistamatik gruplar, Milletlerarası Botanik Nomenklatürü koduna (İnternational Code of Botanical Nomenclature, Utrecht 1965) göre yukarıdan aşağıya doğru şu şekilde sıra takip eder:

Türkçe Latince

Bitkiler Alemi Rengum vegetabile

Bölüm Divisio

Alt Bölüm Subdivisio

Sınıf Classis

Alt Sınıf Subclassis

Takım Ordo

Alt Takım Subordo

Familya Familia

Alt Familya Subfamilia

Cins Genus

Tür (Nevi) Species

Alt Tür Subspecies

Varyete (Çeşit) Varietas

Tür bakımından en zengin bölgeler tropik ormanlardır. Endonezya'da 45.000, Amazon bölgesinde 40.000 bitki türü yaşamaktadır.

Ekvator bölgesinden uzaklaşıldıkça, tür sayısı azalır. Yağışça fakir, kurak yerlerde ve özellikle çöllerde fevkalade düşer. Büyük Sahra'da 300 türe rastlanır. Kurakçıl (Kserofit) bitkilerin oluşturduğu sert yapraklı kuşaklarda, tür sayısı yeniden artma gösterir. Aşağıda bazı memleketlerdeki bitki tür sayısını belirten rakamlar gösterilmiştir.

Türkiye 10.000 tür

Kaliforniya 6.000 tür

Japonya 5.700 tür

İberik Yarımadası 5.500 tür

Almanya 2.600 tür

İsveç 2.100 tür

Mısır 2.000 tür

Moğolistan 1.800 tür

Grönland 400 tür

Büyük Sahra 300 tür

Güney Kutup Bölgesi 2 tür

Yağışlı bölgelerden kurak bölgelere, kıyılardan iç bölgelere gidildikçe tür sayısında azalma dikkati çeker. Dağlık bölgelerin florası (bitki örtüsü) da tür bakımından zenginlik gösterir. Doğu Anadolu, Kuzey-Batı İran ve Kuzey Irak arasında kalan bölge böyledir. Hindistan-Çin sınırı bölgesinde 20.000 tür vardır.