Taneleri öğütülerek un elde edilen bütün tahıllar içinde en önemlisi ve ülkemizde en çok tüketilen bitki. Bu değerli tarım bitkisi, buğdaygiller (Gramineae-Poaceaea) familyasının Tiriticum cinsine aittir. Aynı familyada yer alan öbür tahıllar ve otsu çayır bitkileri gibi buğdayın da boğumlu ve genellikle içi oyuk, ince uzun bir gövdesi (sapı) ve saçak kökleri vardır. Gövdenin boğumlarından çıkan şerit biçimindeki ince uzun yaprakların dibi her boğumu bir kın gibi sarar. Buğdayın çiçekleri gövdenin ucunda başaklar hâlinde toplanmıştır.

İkiyle altı kadar çiçek bir araya toplanarak başakçık denen kümeleri, bu başakçıklar da bir sapın iki yanında birer sıra hâlinde dizilerek başakları oluşturur. Her başakçıktaki çiçeklerden ikisi ya da üçü döllenerek olgun bir tohuma, yani buğday tanesine dönüşür. Çiçeklerin çevresini saran ve kavuz denen kın yaprakçıklarının uçları uzayarak kılçık'ları oluşturur. Kılçıklar buğdayın türüne göre uzun ya da kısa olabilir. Buğday tanesi uzunca ve olgundur; tam ortasında da uzunlamasına derin bir yarık bulunur. Taneleri beyaz, sarı, kırmızımsı kahverengi, hatta kırmızı ve korumsu renkte olan yüzlerce buğday çeşidi geliştirilmiştir. Bol karbon hidrat, ayrıca protein, yağ, A ve B vitaminleri içeren bu taneler, insanın beslenmesinde çok büyük önem taşır. Dünyanın en sert taneli buğdayları en kurak ve en güneşli yerlerde, yumuşak buğdaylarsa daha yağışlı ve serince yörelerde yetişir. Don mevsiminin erken başlaması ve ekinlerin yağışlı mevsimde biçilmesi buğdayların tahıl niteliğini düşürebilir. İklim koşullarına bağlı olarak, bazı çeşitler ekim ve kasım aylarında (kışlık buğday), bazıları da şubat ve mart aylarında (yazlık buğday) ekilir.

Bütün dünyada en çok ekilen buğday türleri ekmeklik yumuşak buğday (Triticum vulgare) ile irmik ve makarna yapımında kullanılan sert buğday ya da durum buğdayıdır (Triticum durum). Bu iki türü, topbaş buğday, kaplıca buğdayı, gernik, kavuzlu buğday ve Polonya buğdayı izler. Bütün türler ve çeşitler tanenin dolgunluk, renk, sertlik ve olgunlaşma zamanı gibi özelliklerine göre daha ayrıntılı biçimde sınıflandırılarak, yeniden derecelendirmeler devlet gözetimi altında olduğu için, dünyanın öbür ucundaki bir alıcı istediği nitelikteki buğdayı yerine gidip görmeye gerek kalmadan satın alabilir.

Buğday tarımı için en elverişli bölgeler kışların soğuk, yazların da bol güneşli ve oldukça kurak geçtiği iklim kuşaklarıdır. 1985 verilerine göre, dünyada yıllık buğday üretimi 520 milyon tondan fazladır. Bu üretimde ilk sıraları ABD, Çin, Kanada, Arjantin, Hindistan, Türkiye, Pakistan ve Rusya'dır. Buğday Türkiye'de yalnız tahıl ekiminin değil, bütün tarımsal üretimin temel direğidir. Buğday tarımının yarıya yakını İç Anadolu Bölgesi'nde yapılır; bu üretimde en büyük pay "Türkiye'nin tahıl ambarı" olarak anılan Konya ilinindir. Konya'yı Ankara, Adana, Yozgat ve Tekirdağ izler. Buğday ekimi yapılan 9 milyon hektarlık alandan alınan ürün 15-20 milyon ton arasındadır. Bu üretimin büyük bölümü yurt içinde tüketilir; yılda 300 bin ton dolayında buğday da dış ülkelere satılır.

İLGİLİ KONULAR

Tahıl