edebiyat, zooloji ve antropoloji âlimi. İsmi, Amr bin Bahr bin Mecnûn el-Kinânî el-Fakîmî el-Basrî olup, künyesi Ebû Osmân’dır. Basralı olup, Zeys kabîlesindendir. Biraz şaşı ve patlak gözlü olduğu için, Câhız ismiyle anılmış ve böyle meşhur olmuştur. 767 (H. 150) senesinde Basra’da doğdu. 869 (H. 255) senesinde aynı şehirde vefât etti.

Câhız, Bağdat ve Basra’da ilim tahsil etti. Ebû Ubeyde, Esmaî, Ebû Zeyd el-Ensârî’nin derslerini dinledi. Sapık yollardan olan Mûtezile fırkasının tanınmış âlimi Ebû İshâk İbrâhim bin Seyyâr el-Besrâ el-Belhî, Câhız’ın keskin zekâ ve kâbiliyetini görerek, onu elde etti. Eserlerini felsefecilerin bozuk fikirleri ile dolduran Ebû İshâk Câhız’ın saf zihnini de ifsât etti. Bir taraftan fen ve edebiyât ilimlerinde yetiştirirken, diğer yandan onun îtikâdını bozdu. Küçük yaşta ilmî araştırmaları tâkib eden, hattâ bu maksatla yapılan toplantılara iştirâk eden Câhız, kısa zamanda yetişerek, ilmî konularda eserler vermeye başladı. Câhız’ın kâbiliyetini ve zekâsının üstünlüğünü gören Mûtezile’nin önde gelenleri, ona büyük alâka gösterip maddî yardım sağladılar. Böylece kendi sapık îtikatlarına göre yetişmesinde destek oldular.

Edebiyat sâhasında da meşhûr olan Câhız, fesâhat ve belâgatta çağdaşlarını geride bıraktı. Ehl-i sünnet âlimlerinden bâzıları, onun belâgat ilmine dâir yazdığı eserlerden faydalandılar. Eserlerinden birini okuyan Halîfe Me’mûn, onu sarayına aldı. Vezir İbn-i Zeyyâd, Câhız’ı koruyarak ilmî çalışmalarında destek oldu.

Câhız, devrinin en büyük zooloji ve antropoloji âlimiydi. Hayvanların her türünü inceledi. Eserlerinde hayvanların yaşayışları hakkında ince bilgiler verdi ve hayvanları deney için kullanan ilk âlim oldu. Tedkik ve deneylerini, o konu hakkında doğru bilgi elde edinceye kadar sürdürdü. Hayvanlardaki uzvî değişiklikleri de inceledi. Hayvanların âdetlerini ve husûsiyetlerini izâh ederken, Allahü teâlânın onları yaratmasındaki hikmeti de gözler önüne serdi.

Câhız, kendi düşüncelerini, eserlerinde hayvanları konuşturmak sûretiyle ortaya koydu. Bu durum daha önce doğu edebiyâtlarında Kelîle ve Dimne ile Hint’te, 13. asırda Mesnevî-i şerîf ile Mevlânâ’da görülür. Câhız’dan tam sekiz asır sonra dünyâya gelen 18. asır Fransız edebiyâtçısı La Fontentaine, onun hayvanları konuşturma üslûbunu taklid ederek üne kavuşmuştur. İlk defâ hayvanları konuşturma sanatını ortaya çıkaranın La Fontaine olduğu batılılarca iddiâ ediliyorsa da, onun bu sanatı Câhız’dan ve diğer Müslüman milletlerin edebiyatçılarından aldığı açıkça ortaya çıkmaktadır.

Avrupa bilginleri, milletlerarası ilmî toplantılarda, teneffüs faaliyetinin sâdece akciğerlere mahsus olmadığını, teneffüsün ciltteki delikler vâsıtasıyla da yapıldığını ilk ortaya çıkaranların kendileri olduğunu söylerler. Fakat bu arada Câhız’ı zikretmeyi kasten unutur görünürler. Halbuki Câhız, asırlar önce bu hakîkatı ortaya koyan tek âlimdir. El-Hayvân isimli eserinde şöyle demektedir: "Her kıl dibinde, bedenin teneffüsünü temin eden delikçikler mevcuttur. Şâyet bunlar olmasaydı, insan ilk anda ölürdü." Bu, Câhız’ın, tecrübeleriyle ortaya koyduğu açık bir hakîkattır.

Câhız ilk defâ kuru destilasyona tâbi tutmak sûretiyle hayvan gübresinden amonyak elde etmeyi de başarmıştır.

Halîfe Mütevekkil zamânında saraydan çıkarılan Câhız, Basra’ya yerleşti. Orada uzun bir ömür sürdü. Nihâyet 869 senesinde Basra’da öldü. Öldüğü zaman kucağında ilmî birçok kitap bulunuyordu.

İlmî konularda araştırma yapan kimseler, Câhız’ın eserlerinden büyük ölçüde istifâdeyle, buluşlarını da tasdik etmişlerdir. Kazvînî ve Demîrî gibi zoologlar onun eserlerinden çok faydalanmışlardır. Edebî alanda da kendisinden sonra yetişenlere tesiri çoktur. Birçok edebiyâtçı, eserlerini yazarken Câhız’ı taklid etmiştir.

Eserleri:

Çeşitli konularda ilmî eserler yazmış, bir kısım eserlerinde ise, insan psikolojisi üzerine geniş bilgiler vermiştir. Edebiyât, antropoloji ve tabîat ile ilgili eserlerinden bâzıları şunlardır:

1) Kitâb-ül-Hayvân: Bu eserinde, hayvanların güçleri üzerinde araştırma yaptı. Hayvanın doğumu, yetişmesi, terbiyesi ve yiyecekleri hakkında geniş bilgiler verdi. Yine hayvanın sıcak, soğuk, güneş ve gölgeden etkilenmesini, insanlara olan yakınlığını da inceledi. 2) Kitâb-üz Zerven-Nahl: Ekin ve hurma hakkındadır. 3) Kitâb-üs-Sürâha vel-Hucâna: Nesebi asîl olanlar ve olmayanlar hakkındadır. 4) Kitâb-üs-Sudân ve Bizzâm: Siyah ve beyaz ırklara dâirdir. 5) Kitâb-ül-Meâdin: Mâdenler hakkındadır. 6) Kitâb-ül-Mesâil: Kibir ve kıskançlık hakkındadır. 7) Kitâb-ün-Nisâ: Kadınlarla ilgilidir. 8) Kitâb-ül-Beyân vet-Tebyîn: Edebiyâta dâirdir. 9) Risâle fî Beyânı Fezâil-il-Etrak: Türklerin üstünlüklerini anlatan bir eserdir. 10) Kitâb-ül-Mârifet, 11) Kitâb-ür-Reddi alen-Nasârâ, 12) Kitâb-ül-Lüsûs, 13) Kitâb-ül-Esnâm, 14) Kitâb-ül-Mîzâh vel-Ciddi, 15) Risâletün fî Kitab-il-Kimyâ, 16) Kitâb-ül-Âlim vel-Câhil. Ayrıca zamânın ticârî hayâtını anlatan birçok risâlesi vardır. Câhız’ın edebî ve ilmî eserlerinin sayısı 390’ı aşmaktadır.