Alm. Wüste (f), Fr. Déserf (m), İng. Desert. Bitki örtüsünün hiç bulunmadığı veya çok seyrek olduğu geniş arâzi. Çöl terimi, daha çok kurak yerler için kullanılan bir terimdir. Çöller, kumlu ve susuz arâziler hâlindedir. Yeryüzünde, bulunduğu yerlerde geniş alanları kaplamaktadırlar.

Çöller, bulundukları yerlerin özelliklerine göre muhtelif isimler alırlar. Bunlar; kumlu çöller, soğuk çöller, tuzlu çöller, taşlı ve kayalık çöllerdir.

Çöllerde, devamlı olarak kuraklık ve soğuklar olduğundan, bitki örtüsüne çok az raslanmakta (kaktüs, bodur ağaçlar, kayalıklar arasında yetişen bitkiler gibi) ve bu sebeple buralarda çok az sayıda insanlar yaşamaktadır.

Çöl bitkileri, yağmur yağdığı zaman çok hızlı büyür. Hattâ yağmur sularını bünyelerinde depo ederek, kurak dönemlerde bundan istifâde ederler. Böylece hayâtiyetlerini uzun müddet devâm ettirebilirler. Bâzı çöl bitkileri de su bulmak için köklerini toprağın derinliklerine salarlar. Yaprakları çok küçük olup, diken hâlindedir. Suyun depo edildiği gövde kısımları geniş bir yapıya sâhip olduklarından kuraklığa uymuşlardır.

Çöllerde, daha çok iri gövdeli hayvanlar yaşamaktadır. Bunlar vücutlarında su depo ederek uzun zaman susuz kalmaya tahammül ederler. Meselâ deve ve devekuşu gibi. Bunun yanında çöllerde küçük çöl hayvanları da bulunmaktadır. Bunlar geceleri dışarı çıkar, gündüzleri inlerde serin yerlerde barınırlar. Bunlara misâl olarak sürüngenler (kertenkele gibi), kemirgenler, tilki, muhtelif kuşlar vs. gösterilebilir.

Yeryüzünde geniş alanlar kaplayan çöller olarak; Arktik ve Antarktika (soğuk çöller), Arabistan, Orta Asya, Avustralya, Afrika (kurak-kumlu çöller)daki çölleri gösterebiliriz. Dünyânın en kurak çölü bir Güney Amerika ülkesi olan Şili’deki çöldür. Çöllerde km2ye 0.00078 ilâ 0.3 kişi düşmektedir. Yâni 4 ilâ 128 km2ye bir kişi isâbet etmektedir.

Çöllerde yağış çok azdır. Hattâ bâzı çöllerde 7-8 senede ancak bir defâ yağış olmaktadır. Yıllık yağış miktarı, çölün durumuna göre 0.5 mm ile 25 mm arasında değişmektedir. Bâzı çöllerde ise yıllık yağış miktarı 250 milimetreye kadar çıkabilmektedir. Bu tip çöller daha çok bozkır görünümündedir.

Güneş ışınları, hava sıcaklığı ve atmosferdeki nem ile alâkasından dolayı, bir iklim etkisi sayılan buharlaşma, bütün çöllerde çok önemlidir. Dünyâdaki bütün çöllerde toplam yıllık buharlaşma oranı, yıllık yağmurdan fazladır. Bu ise, sürekli bir su kaynağı olmadığı müddetçe su kütlelerinin meydana gelmesine mâni olur.

Çöllerde gece ile gündüz arasında çok fazla sıcaklık farkı bulunmaktadır. Yâni gündüzleri çok sıcak (40°C ile 50°C)geceleri ise çok soğuk (-20 ilâ -25°C) olmaktadır. Çöller, şiddetli yağışlar ile rüzgârların aşındırma ve kumulları bir yerden başka bir yere taşımasıyla meydana gelirler. Çöllerde çok seyrek yağan yağmurlar, sağanak hâlinde yağdıklarından, kumulları düz yerlere taşırlar ve buralarda bulunan tepeciklerin etrâfına yığarak adatepe diye adlandırılan adacıklar meydana getirirler.

Çöllerde yaşayan insanlar eskiden daha çok göçebe hâlindeydiler. Göçebeler, geçimlerini hayvancılıkla temin etmekte, vahalar ile otlaklar arasında yüzlerce kilometre yol katederek hayvanlarını otlatmaktaydılar.

Dünyânın En Büyük Çölleri

Adı Bulunduğu yer Büyüklüğü (km2)

Büyük Sahra Kuzey Afrika 8.600.000

Libya Kuzey Afrika 1.683.000

Simpson Avustralya 1.450.000

Gobi Çin Moğolistan 1.300.000

Kalahari Güney Afrika 518.000

Nibye Sudan 310.000

Karakum Türkmenistan 270.000