Depremin sözlük anlamı yer kabuğunun derin katmanlarını kırılıp yer değiştirmesi veya yanardağların püskürmesi sırsında oluşan,sarsıntı,yerin hareketidir.Deprem bilimi sismolojidir.Gerçek anlamı ise Dünya yüzeyindeki bir kırık boyunca koparak fırlayan,sıkıştırılmış yada gerilmiş kayaların neden olduğu titreşimler ve sarsıntılar biçiminde görülen ani bir enerji boşalımıdır.Volkanlardan fışkıran lavlarda küçük sarsıntılara neden olabilir.Yılda yaklaşık bir milyon deprem olduğu tahmin edilektedir ama bunların çoğu öyle küçüktür ki farkedilmedn geçerler.Yaygın bir yıkıma yol açan gerçekten şiddetli depremler yaklaşık iki haftada bir olur.Neyse ki bunların çoğu okyanuslar altında yer aldığından insanlara zarar vermez.Yüzeyin 700km altında oluşan depremlere ne gibi nedenlerin yol açacağı bilinmemektedir.

Bir kırık boyunca kayma kırık düzlemi üstündeki sürtünme tarafından önlenir.Bu,enerjiyi ortaya

çıkarır;enerjide esnek bir biçim değişimi olarak biriken hareketi üretir.Örn:Bir yay gerildiğinde bu sonuç elde edilir.Sonunda gerilim kritik bir noktaya erişir,sürtünme alt edilir ve kayalar birikmiş enerjilerini öne arkaya titreşerek deprem biçiminde boşaltıp birbirine çarparak fırlatırlar.Esnek biçim değişimini taşıyamayacak duruma gelen kaya büklümleri,bir kırık oluşturacakparçalandıklarında da

deprem olabilir.

Sismik dalgalar merkezden dışarı doğru,tıpkı bir silh ateşlendiğinde ses dalgalarının yayılması gibi her yönde yayılırlar.Başlıca iki tür deprem vardır.Skıştırma dalgaları ve makaslama dalgalrıdır.

Sıkıştırma dalgaları içinden geçtikleri kaya taneciklerinin dalga yönünde öne arkaya sallanmalarına neden olurlar.Makaslama dalgaları ise taneciklerin kendi geçiş yönlerine dik açıyla titreşmelerine yol açarlar.Her iki tür sismik dalagadada tanecikleri fiziksel olarak hareket ettirmez,yalnızca onalrın arkasından geçer.

Sıkıştırma dalgaları makaslama dalgalrından 1,7 kez daha hızlı hareket eder ve deprem kayıt istasyonunda önce bunlar saptanır.Bu yüzden sismologlar onlara birincil dalgalar,makaslama dalgalrına ikincil dalgalar adını verirler.Sismolglar bir başka dalga türü daha bulmuşlardır:Uzun dalga yada yüzey dalgası.En yüksek şoklara yol açan dalgalardır.

Depremin şiddetini ölçmek için riçhter ölçeği kullanılır.Şiddet ölçüleri öylesine ayarlanmıştır ki,

ölçekteki her birim önceki tarafından bırakılan enerjinin 30 katıdır.2'lik şiddet çok zor hissedilir oysa 7 şiddetinde bir deprem büyük bir alanda yıkıcı etkiye sahip depremin alt sınırıdır.

Deprem herhangibir yerde ve herhangibir zamanda oluşabilir.Genel olarak depremlerin kabuğu oluşturan levhaların sınırlarında oluştuğu söylernebilir.

Dünyanın çeşitli yerlerinde benzer nitelikte depremlerin tekrarlandığı gözlenmiştir ve buraları hep levha sınırındadır.Depremlerin yoğun olarak gözlendiği bölgeler yeryüzünde üç ana kuşak oluşturur:

Atlantik Deprem Kuşağı:Bu kuşak,Atlantik Okyanusu ortasında yer alan levha sınırı boyunca uzanır.

Kırıklar ve Yeniden Kırılma

Kaya,basınç altında daha fazla eğilip bükülemiyorsa,kırılır ve kırık meydana gelir.Kayalar biribirinden yarılacak biçimde yarılıyorlarsa normal bir kırık,ters bir sıkışma varsa girişmeli kırık oluşur.Kırık düzlemi boyunca ortaya çıkan hareketten dolayı,bitişik duvarlarda oluklar ve izler ortaya çıkar.Bu izler yerbilimcinin,kırıklardaki yanlamasına ve düşey hareketleri incelemesini v ehreketin çizgisel mi yoksa dönmeli mi olduğunu anlamsına yarar.Çoğunlukla depremlerle ilinti olan kırıklar,San Andreas kırığı yada Rhine vadilerinde olduğu gibi,yerin yüzeyinde kırık uçurumları ve oluşum çöküntü vadileri halinde açıkça görülür.

Aynı basınçların sonucu oldukları için kırıklar,kıvrımlı bölgelerle birlikte ortaya çıkarlar.Eski ve derinlerdeki bir kırık boyunca yeni bir hareketin baş göstermesi,yüzey tabakalarının parça parça kayalara bölünmesine yol açabilir.Gömülü durmdaki bu çeşit bir kırığın harekete geçmesinin 1966'da

Taşikent depremine yol açtığı ileri sürülmüştür.Yeniden kırılma eski gerginlik alanaları üzerinde yeni ve farklı gerginlik alanlarının bulunduğu bir çok bölgede ortaya çıkar.Finlandiya ve Kanada'nın karmaşık Kambriyen bölgelerinde olduğu gibi,bazı bölgeler bir çok kere yeniden kırılmış ve kıvrılmıştır.

Sismik dalgalar başlıca iki türdür.Birincil dalgalar(P dalgalrı)sıkıştırma dalgalarıdır ve kaya taneciklerinin bir sarmal yay gibi öne arkaya titreşmelerine yol açar.İkincil

dalgalar(Sdalgaları)makaslama dalgalarıdırve taneciklerin bir gitar teli gibi dalga yönüne dik açıyla gidip gelmelerine neden olur.P ve S dalgaları yüzeye vardıkları zaman uzun dalgalara dönüşür ve bunlar ya yüzey boyunca dalga yönüne dik açıyla yatay olarak titreşerek hareket ederler yada deniz dalgaları gibi hareket ederler.

Sismik dalgaların izlediği yol kayaların yoğunluğuna göre değişir ve merkezden uzaklaştıkça eğilir.Birincil dalgalargaz,sıvı ve katıların içinden geçebilir.Birincil dalgalar en hızlı olanlardır ve basıncın doğurduğu koşullar yüzünden mantodan geçerken hılarını arttırırlar.Bu dalgalar dış çekirdekte yavaşlayıp ve iç çekirdekte hızlanırlar.İkincil dalgalar yalnızca katlardan geçer ve erimiş haldeki yoğun çekirdeğe giremezler.Dalgalar aşağı indikçe giderek artan yoğunluktaki tabakalarla ve onlar tarafından kırılıp yada bükülerek eğik yollar çizerler ve arasındaki bölgeye hiçbir dalga doğrudan ulaşamaz.Sismik dalgaların yayılma biçimleri yeryüzünün iç kısımları konusunda değerli bilgiler sağlanmıştır.

Depremler okyanus ortası çukurları ve dağ oluşum alanları gibi jeolojik olarak aktif alanlarda olur.Ocaklarının derinliğe göre sınıflandıralabilirler;derin ocaklı depremler(siyah kareler)300-600km

arasında,orta derinlikte ocaklar 55-240km vesığ ocaklar yüzeyle 55km derinlik arasında oluşur.

Bir deprem merkezinin konumu üç kayıt istasyonundanuzaklığı saptanarak bulunur.Her istasyon P ve S dalgalarının değişik varış zamanlarını kaydeder ve deprem merkezinden uzaklığın ölçülmesini sağlayan bir grafik kullanılır.Bu uzaklık daha sonra her istasyon çevresinde birer dairenin yarıçapı olarak alınır.Deprem merkezi,bu üç dairenin kesişme noktasında yer alır.Depremin şiddeti yerleşme bölgelerinde yolaçtığı zarara göre ölçülür.

Ciddi bir depreme yol açabileçek bir basıncın giderilmesi kırık çevresinde bir dizi küçük sarsıntı oluşturarak sağlanabilir.Araştırmacılar,depremlerin yıkıcı etkilerin oluşlarını düzenleyerek en aza indirme yollarını incelemektedirler.Örneğin birkaç küçük depremle belirli bir zamanda birikmiş gerilimi azaltarak,tek ve yıkıcı bir depremle aynı tutarda enejiyi açığa çıkarabilir.Bunu yapmanın bir yolu,bir kayganlaştırıcı görevi yapacak su pompalamaktır.Kırık çizgisi boyunca bir dizi kuyu açabilir.

Daha sonra herhangibir kaynaktan büyük tutarda su kuyuklara pompalanır.Böylece kırıktaki kayalar

arsındaki sürtünme azatılır ve bir dizi hafif sarsıntıya yavaşça kaymaları sağlanabilir.Küçük sarsıntıları başlatmanın başka bir yolu da bir kırık düzlemi boyunca nükleer araçların patlaması olabilir.

Büyük Dene Dalgaları(Ensumiler)

Depremler genellikle yol açtıkları hasarlarla tanınırlar.Toprak titreşimlerinin yada deniz tabanındaki sismik bozuklukarın doğurduğu dev gelgit dalgaların aensumi denir.Denizde ensumilerin dalga boyları (birtepeyle diğeri arasındaki uzaklık )200km'ye kadar ulaşabilir.Saatte 800km hızla yol alırlar.Hafif eğimli bir kayaya ulaştıları zaman yavaşlarlar ve yükseklikler artar.Ensumi yaklaşırken deniz önce çekilir,Daha sonra karanın iç kısımlarına kadar ulaşabilen bir dizi dev dalga halinde geri gelir.

1755 Lizbon depreminde kent 6 dakika içinde harabe haline gelmişti.Şimdiye kadar kaydedilenlerin en yıkıcılarından biri olan bu deprem sırasında deniz önce çekilip sonra 17m yülseldiğinde bir ensumi olarak hızla geri gelmiş ve yüzlerce kişinin boğulmasına neden olmuştu.Daha

sonraki küçük sarsıntılarda toprak kaymalarına yol açmıştı ;çeşitli yerlerde yangınlar çıkmış ve 60000 kişi ölmüştü.Bu depremin doğudupu sarsıntılar İngiltere'nin 40 katı büyüklüğünde bir alan içinde hissedilmişti.

Depremlerin böylesine yıkıcı olmalarına karşın, bazı durumlarda tehlikeyi en aza indiren önlelemler alma olanağı vardır.Yüksek binalar deprem dalgalarının geçişi sırasında

sözcüğün gerçek anlamıyla "yüzen" pekiştirilmiş beton sallar üstüne inşa edilebilir.Dikkatli bir planlamayla sokakların bina yüksekliklerinden daha geniş yapılması sağlanabilir;depremler sırasındaki

ölümlerin çoğu,dar sokaklarda çöken yüksek binalar sonucu ortaya çıkar.

Denetim ve Tahmin

Son araştırmalar depremleri denentim altına alma olanağının bulunduğunu göstermiştir.1960 ortalarında Colarado'daki bir kuyuya sulu çöpün boşaltılması,bir dizi hafif depreme yol açmıştı.Böylece,bir kırık boyunca derin delikler açıp içine su pompalayarak,gerilimlerin büyük bir depreme yol açacak kadar birikmesini beklemek yerine,bir dizi küçük ve yıkıcı olmayan deprem halinde boşalmalarını sağlamanın olanaklı olduğu düşüncesi doğdu.

Depremden hemen önce,her iki tarafındaki toprakta bir esnek deformasyon olur.Bu deformasyon,teodolit yada lazer ışını kullanılan üçgenlere bölme yöntemiyle ölçülebilir.Toprakta meydana gelen eğilmenin saptanması için,eğim ölçülerinden yararlanılır.Günümüzde geniş alanların gözlenmesinde olanaklı hale gelmiştir.Başlıca kırıkların çevresinde yerleştirilmiş aygıtlardan toplanan

bilgi,yapay uydular aracılığıyla araştırma merkezlerine gönderilir.Dünya yüzeyindeki çok küçük hareketleri bile saptamak ve gerlimin oluşmakta olduğu yerleri bulmak olanaklıdır.

Yeni bulana başka bir yöntemde,kayaların içindeki su tutarının ölçülmesidir.Kaya göznekleri gerilim altında genişlediğinden,içeri giren su miktarı artar.Depremlerin doğmasında,yeraltı sularının rolü büyüktür.Bu yüzden deprem bölgelerinde yer alan kuyulardaki su düzeyinin bilinmesi çok önemlidir.

Depremden Önce Neler Yapmaılıyız?

Yaşaadığınız mekanı inceleyiniz.Korunma için bılanacağınız yeri ve muhtemel kaçış yolunu belirleyin.Eğer bulnduğunuz noktadan kendinizi 10-15 saniye içinde bina dışına çıkartacak ve güvenli bir açık alana ulaştıracak pozisyonunuz varsa,bu yolu saptayın.(Bu 1. ve giriş katları içindir)

Deprem sırasında ilk 10-15 saniye binayı terkedebilmek açısından önemlidir.Daha önce yaşanan

depremlerden elde edilen istitastiki verilere göre,binalarda yıkıma yol açan unsur,hissettiğiniz ilk sarsıntı değil binanın rezonanasa girmesidir.Buda size anılan süreyi kazandırmaktadır.

Derprem sırasında eğer dışarıda bulanuyorsak bina,direk,reklam panosu,duvar gibi devrilecek materyallerin uzağında durmak gerekir.

Eğer bina içinde bulunuyorsak,en güvenli yerler sağlam ve büyük eşyaların yanıdır.Anne karnındaki pozisyonda yatmak gerekir.Bu alan bir insanın yaşamsı için yeterli olabilmektedir.Ancak çok önemli bir nokta evde belli dönemlerde deprem taabikatının yapılması ve deprem sırasında nerede

ne koşulda olursak olalım hiç düşünmeden doğru olan yere en kıs sürede ulaşma yollarının planlanması gerekmektedir.Eğer bu yol üzerinde engel tekil edecek eşyalar varsa kaldırılmalıdır.

Kapı altında durmak,masa yada yatak altına girmekçok sakıncalıdır.Zemin ve birinci katlar riskli katlardır,deprem sırasında 5-6 sanyede mekan terkedilebiliyorsa mutlaka terk edilmesi gerekir.

Depremden önce yapılacak birkaç basit hazırlık depremden sonraki zor yaşantımızı çok kalylaştırabilir.Örneğin aracımızın bagajında;bir çadır,uzun müddet bozulmayan yiyecek ve içecekler

fener,ilk yardım malzemesi,giysi,telsiz,battaniye,sıhhi malzemeler...gibi eşyaların bulunması organize yardımın gelmesi için gerekli olan 3-4 gün boyunca bizi çok rahatlatacaktır.Unutmayın ki deprem herzaman biz evdeyken olacak değildir.

Bunun dışında salgın hastaklıklar,yiyecek ve içecek kıtlığı,sel ve artıcı depremler gibi ana deprem şokundan sonra devam eden tehlikelere karşıda mutlaka önlem alınmalıdır.