Alm. Steuer (-ugn/f), n. (Steuer-) Ruder n. Fr. Gouvernail (m), İng. Rudder. Deniz ve hava vâsıtalarına yön vermeye yarayan parça. Yüzmekte olan bir gemide su, dümenin iki tarafından geçer. Bu yüzden dümenin herhangi bir hareketi gemilerin etrafındaki su düzenine tesir ederek harekete sebeb olur. Dümen herhangi bir yöne döndüğü zaman gemi önce dönmek istenen tarafın aksi yönüne, daha sonra dâiresel bir şekilde arzu edilen yöne döner.

Dümenin suyun akış yönü ile meydana getirdiği açıya “hücum açısı” denir. Belirli bir hücum açısından sonra dümenin dönüşü gemi yönünü etkileyemez. Büyük ticâret gemilerinde 35° kadar olan bu açıya, “kritik açı” ismi verilir. Dümenin ilk kıvrıldığı nokta ile, geminin ilk doğrultusuna dik duruma geldiği nokta arasındaki uzaklığa “avans”; yine bu iki nokta arasındaki enine uzaklığa da “transfer” adı verilir. Geminin söz konusu noktalar arasında dönerken çizdiği yayın çapı ise “taktik çap” diye adlandırılır. Bu terimler gemilerin dönme kâbiliyetlerinin ölçüsü olduklarından dümen ve gemi yapımlarında büyük öneme sâhiptir.

Dümenler ilk olarak gemilerin arka tarafını yanlara döndüren kürekler olarak, daha sonraları da gemiye yapışık ve dümen yekliği vazifesi yapan bir kol ile birlikte kullanıldılar. Ne zaman keşfedildiği bilinmeyen kıçtan takma dümenler ise 12. yüzyıldan sonra yaygın bir şekilde kullanılmaya başlanmıştır. Günümüzde kullanılan dümenler, kıçtan takma olarak kullanılır. Birçok yönlendirme sistemleri de yardımcı sistemler olarak kullanılmaktadır.

Dümen yelpazesini büyük gemilerde kaptan köşkünden idâre edebilmek için araya zincir halat veya elektrik ve hidrolik donanımlar konulur. Kaptan köşkünden dümene komuta gönderilen kısma “dümen dolabı” denir. Dümen dolabı at arabasının tekerine benzer ve sağa sola döndürüldükçe donanım aracılığı ile dümen yelpazesi sağa sola döner.

Gemilere takılan dümen donanımları iki tiptir: Bunlar, elektromekanik ve modern gemilerde bulunan elektro-hidrolik dümen donanımlarıdır. Dümen donanımının görevi kaptan köşkündeki dümen dolabından verilen dönüş emirlerinin süratli ve hatâsız olarak yelkendeki dümen makinasına oradan da dümen yelpâzesine intikalini sağlamaktır. Bu emir iletimi mekanik, elektrik veya elektrik- hidrolik karışımı sistemlerle olabilir. Dümenler; gemi tip ve cesâmetine göre muhteliftirler.

Yönlendirme sistemlerinden jet sistemde, sisteme alınan su “kanatçıklarla” istenen yöne doğru püskürtülür. Bu sistem dönüş alanının mahdûd olduğu yerlerde bilhassa feribot, ırmak gemisi gibi vâsıtalar tarafından kullanılır. Dümenin gerisine bağlı bir pervâne bulunan hareketli dümen sisteminde, pervâne dümenin yalnız meydana getirebileceği itme gücünden çok daha büyük bir itme temin eder. Sikloit pervâne sisteminde ise hem pervâne hem de dümenin işi sikloit pervâne tarafından görülür. Ayrıca sikloit pervâne sistemi geminin olduğu yerde dönebilmesini de sağlar. Parçalı dümen sisteminde, dümene ek olarak bulunan diğer bir kısım asıl dümenin çizdiği yayı büyüterek bu yüzeydeki akışı düzenler. Navyflux tipi iticilerde itiş, suyun yönlendirilerek dışarı verilmesiyle sağlanır. Pruva itme sistemi kanat açısı ayarlanabilen bir pervânenin sağladığı itme gücü ile çalışır. Bu sistem daha çok düz bir rota izlemek mecbûriyetinde olan gemilerde kullanılır.

Uçaklarda yön tâyini için kullanılan kuyruk bölgesinin arkasındaki kısma da dümen adı verilir. Uçakların dümeni iki kısımdır. Yön tâyin edene “doğrultu” yükseklik tâyin edene “yükseklik dümeni” denir.

Gerek deniz, gerekse hava vâsıtalarında dümenler, vâsıtanın idâre edildiği kısımdan hidrolik veya elektonik bir sistem vâsıtasıyla yöneltilirler.