İslâm âlimlerinin en büyüklerinden. İsmi, Nasr bin Muhammed bin Ahmed bin Muhammed’dir. Künyesi Ebü’l-Leys olup, Semerkandî nisbesiyle şöhret bulmuştur. İmâm-ül-Hüdâ ve Fakîh lakaplarıyla da anılır. Doğum târihi kesin olarak bilinmemektedir. 983 (H.373) senesinde vefât etti.

Semerkand’da doğan Ebü’l-Leys-i Semerkandî, küçük yaşta ilim tahsiline başladı. Zamânının âlimlerinden din ve fen ilimlerini tahsil etti. Öğrenim silsilesi İmâm-ı Ebû Yûsuf’a ulaşan Ebû Câfer Hinduvânî’den ilim öğrendi. Hanefî fıkhında yüksek dereceye ulaşıp, Fakîh lakabını aldı. Tefsir, hadis, kelâm, tasavvuf ve ahlâk ilimlerinde de geniş ilim sâhibi olup, İmâm-ül-Hüdâ lakabı verildi.Hanefî mezhebinin en büyük âlimlerinden olup, çeşitli ilimlere dâir pekçok kıymetli eser yazdı.

Eserleri: Haram ve şüphelilerden sakınmakta ve dünyâya kıymet vermemekte çok yüksek derece sâhibi olan Ebü’l-Leys-i Semerkandî, birçok talebe yetiştirip, kıymetli eserler yazdı. Yazdığı eserlerin en meşhurları vaaz ve nasihat kitapları özelliğinde olan Tenbîh-ul-Gâfilîn ve Bostân-ül-Ârifin’dir. Tamâmı İslâm ahlâkını anlatan bu eserler, âyet-i kerîmeler ve hadîs-i şerîflerle berâber, nasihat ve hikmetli sözler ihtivâ ederler. Birçok tercümeleri yapılmıştır.

Ebü’l-Leys-i Semerkandî’nin diğer eserleri ise şunlardır:

1) Tefsîr-ül-Kur’ân: Dört cilt hâlinde yazılan bu tefsîr kitabının pekçok yazma nüshası vardır. Ayrıca 1892 (H.1310) yılında Kâhire’de basılmıştır. 2) Hizânet-ül-Fıkh: Hanefî mezhebinin fıkıh hükümlerine yer verir. 3) Uyûn-ül-Mesâil fil-Fürû’: Fıkıh ilmine dâir bir kitaptır. Bu eserin şerhleri mevcuttur. 4) Esrâr-ül-Vahy: Mîrâcla ilgili bir eserdir. 5)Kurret-ül-Uyûn ve Müferrihü-Kalb-il-Mahzûn: Büyük günahlardan bahs eder. 6) Şerh-i Fıkh-ul-Ekber:İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe’nin Fıkh’ul-Ekber adlı eserinin şerhidir. 7) Tuhfet-ül-Enâm fî Menâkıb-il-Eimmet-il-Erbe’a el-A’lâm: Ehl-i sünnetin dört mezheb imâmının hayâtı bu eserde anlatılmıştır. 8) Dekâik-ul-Ahbâr fî Zikr-il-Cennet’i ven-Nâr: Cennet nîmetlerini ve Cehennem azâbını anlatan bir eserdir. 9) El-Fetâvâ, 10) Muhtelif-ür-Rivâye, 11) En-Nevâzil fil-Fürû’, 12) El-Mukaddime fi’s-Salât, 13) Beyânu Akîdet-il-Usûl: Temel îmân bilgilerini anlatır. Bunlardan başka; Te’sîs-ül-Fıkh, Şerhu’l-İslâm, El-Meârif fî Şerh-is-Sehâif, Te’sîs-ün-Nazar, Risâlet-ün-Meârife vel-Îmân, Risâle fil-Hikem, Kût’un-Nefs fî Ma’rifet-il-Erkân-il-Hams, El-Letâif-ül-Müstehrece min Sahîh-il-Buhârî, Risâle fil-Fıkh Ebü’l-Leys-i Semerkandî’nin (rahmetullahi aleyh) çeşitli ilimlere dâir yazdığı eserlerdir.

Güzel ahlâk sâhibi olup, İslâm dîninin yüceliğini ve ebedî saâdete ermenin yollarını, hayâtı boyunca insanlara anlatmaya çalışan Ebü’l-Leys-i Semerkandî buyurdu ki: “Kabir azâbından kurtulmak isteyen şu dört şeye sarılmalı ve şu dört şeyden de kaçınmalıdır. Sarılması gereken dört şey şunlardır: 1) Namazları doğru kılmalı, 2) Zekâtı vermeli, 3) Kur’ân-ı kerîm okumalı, 4) Allahü teâlâyı unutmayıp, çok anmalı ve zikretmelidir.

Kaçınılması îcâb eden dört şey şunlardır: 1) Yalan söylememeli, 2) Hiyânet etmemeli, 3) Koğuculuk (söz taşıma) yapmamalı, 4) Üzerine idrar sıçratmamalıdır. Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellem buyurdu ki: ‘’İdrârdan sakınınız. Zîrâ kabir azâbının çoğu ondandır.’’