Alm. İxotoxin (n), Fr. Exostoxine (f), İng. Exotoxin. Bâzı mikroorganizmaların, vücut içinde veya vücut dışında salgıladıkları zehirli maddeler. Bu zehirlerin, kuvvetli öldürücü niteliği vardır. Meselâ, Clostridium botulinum isimli mikrop, özellikle konserveler içinde üreyerek zehrini salgılar. Bu zehir, insan veya hayvanlar tarafından alınırsa, barsaktan emilerek zehirlenmeye yolaçar. Clostridium tetani isimli mikrop, deride açılan derin ve kirli yaralarda çoğalarak zehrini salgılar ve bu zehir kana geçerek tetanoz hastalığına sebeb olur. Corynebacteriu diphtheriae isimli mikrop özellikle boğazda bâdemcikler ve civârında çoğalarak zehirini salgılar ve bu zehir kana geçerek difteri (Kuşpalazı) hastalığına sebeb olur.

Mikroorganizmaların genellikle birden fazla ekzotoksinleri vardır. Meselâ, Clostridium tetaninin birisi tetanoza yolaçan tetanospazmin, diğeri de kırmızı kan hücrelerini eriten hemolizin isimli iki ayrı zehiri vardır. Bâzı stafilokoklar, enterotoksin isminde zehir salgılar ki bu zehir, proteinase (protein eritici enzim) yapısında olup, sıcağa dayanıklıdır. Pişen yemekte yok olmaz.

Ekzotoksinler özel bir yapıya sâhip olup, vücutta kendilerine karşı zamanla antitoksin ismi verilen savunma maddelerinin meydana gelmesine de sebebiyet verirler. Böylece vücud bu zehirin etkisini gidermeye çalışır.

Bir takım özel işlemlerden sonra, ekzotoksinlerin zehir özelliği ortadan kaldırılıp, antitoksin husulüne yol açma özelliğini devam ettiren maddeler elde edilir ki, bunlara toksoid ismi verilir. Bu toksoitler aşılama işinde kullanılır. Meselâ difteri ve tetanoz aşısı, bu şekilde elde edilen bir toksoittir.