Alm.Verb (n), Fr.Verbe (n), İng. Verb. Bir iş, bir oluş, bir hareket bildiren kelimelere verilen ad.

Fiilin, şahıs ve zaman bildirmeden, yalnız iş, hareket, oluş anlamı taşıyan ve “-mek” ekiyle söylenen biçimine mastar denir. Bir mastarın sonundaki -mek çıkarılınca geriye kalan bölümüne fiilin kökü veya gövdesi denir. Meselâ: “Bakıyorum” fiilinin mastarı “Bakmak”, kök veya gövdesi “bak”tır. Mastar, fiilin ismidir.Onun için mastarlar isimler gibi çekilirler.

İşin, hareketin, içinde geçtiği, geçeceği; oluşun içinde olduğu, olacağı süreye fiilin zamanı denir.

Fiillerin bildirdiği işi, hareketi yapan veya bir oluşun içinde bulunan varlığa fiilin şahsı veya özne denir.

Fiillerde üç şahıs vardır; tekil ve çoğul olarak kullanılır. Bunlar şöyle adlandırılmıştır:

1. Şahıs: Söz söyleyeni veya söyleyenleri;

2. Şahıs: Kendisine söz söylediğimiz kişiyi veya kişileri;

3. Şahıs: Kendisinden söz edileni veya edilenleri bildirir.

Meselâ:

“Gidememiştim” fiilinin sonundaki “m” eki “ben”i, yâni, birinci şahsı gösterir.

Şahıs anlamı veren ekler, fiillerin sonuna eklenir. Yalnız üçüncü tekil şahısla, emir kipinin ikinci tekil şahsı için şahıs eki kullanılmaz: “Geldi, gel” gibi.

Fiilin kök ve gövdeleri, zaman, şahıs ekleri aldıkları zaman kullanılış alanına çıkarlar. Bu sebeple anlam katan ekler, eklendikten sonra fiilin aldığı biçimleri şahıs sırasına göre söylemeye “fiil çekimi” denir.

Meselâ, inandım, inandın, inandı, inandık, inandınız, inandılar, gibi.

Böylece zaman ve şahıs anlamı taşıyan eklerle belli biçimlere girmiş fiillere “çekimli fiiller” denir.

Fiillerde kip: Fiillerin, iş ve oluşları, bir zaman veya dilekle ilgili olarak bildirmelerine kip denir.

Dilimizde iki çeşit kip vardır.

A. Haber (Bildirme)kipleri: Zaman bildiren kiplerdir.Haber kiplerinin, basit zamanları şunlardır:

1. “-di”li geçmiş veya görülen geçmiş zaman kipi:

Daha önce yapılan bir işin, bir hareketin veya meydana gelen bir oluşun görüldüğünü veya kesinlikle bilindiğini anlatan fiil biçimine geçmiş zaman denir. Bu çekimde fiil kök veya gövdesine“-dı, -di, -dü, -du, -tı, -ti, -tü, -tu” eklerinden birisi getirilir.

Yaz-dı-m:“Yaz” fiil köküne, “-dı” di’li geçmiş zaman eki ve “-m” 1. şahıs eki eklenmiştir.

2. “-miş”li geçmiş veya anlatılan (öğrenilen) geçmiş zaman kipi:

Daha önce yapılan bir işin, bir hareketin, meydana gelen bir oluşun başkasından öğrenildiğini veya sonradan farkına varıldığını anlatan fiil biçimine -miş’li geçmiş veya anlatılan (öğrenilen) geçmiş zaman denir.

Fiil kök veya gövdesine “-mış -miş, -muş, -müş” eklerinden birisi eklenerek yapılır.

Yaz-mış-ız: “Yaz” köküne, “-miş” -miş’li geçmiş zaman eki ve “-ız” birinci çoğul şahıs eki eklenmiştir.

3. Şimdiki zaman kipi:

İşin, hareketin yapılmaya, oluşun meydana gelmeye başladığı, henüz bitmediğini anlatan fiil biçimine şimdiki zaman denir.

Fiil kök veya gövdesine“-yor” eki eklenerek yapılır.

Yaz-ı-yor-sun: “Yaz” fiil köküne, “-yor” şimdiki zaman eki ve “-sun” ikinci tekil şahıs eki eklenmiştir.

4. Gelecek zaman kipi:

İşin, hareketi yapanın, oluşta meydana gelmenin henüz başlamadığını anlatan fiil biçimine gelecek zaman denir.

Fiil kök veya gövdesine “-acak”, “-ecek” eklerinden biri eklenerek yapılır.

Yaz-acak-sınız: “Yaz” fiil köküne “-acak” gelecek zaman eki ve “-sınız” ikinci çoğul şahıs eki eklenmiştir.

5. Genişzaman kipi:

İşin, hareketin oluşun üç zamanda da yapılıp olduğunu anlatan fiil biçimine geniş zaman denir.

Fiil kök veya gövdesine “-r, -ar, -er, -ır, -ir, -ur, -ür” eklerinden birisi getirilerek yapılır.

Yaz-ar-lar: “Yaz” fiil köküne “-ar” geniş zaman eki ve “-lar” üçüncü çoğul şahıs eki eklenmiştir.

B. Dilek kipleri: Bir işin, bir hareketin yapılmasını veya bir oluşun meydana gelmesini dilek anlamı vererek anlatılan kiplere Dilek kipleri denir. Bunlarda zaman mefhumu yoktur. Dilek kiplerinin çeşitleri:

1. Dilek şart kipi:

Bir işin yapılmasına kendi bildirdiği işi şart koşan fiil kipine, dilek şartkipi denir.

Fiil kök veya gövdesine “-sa, -se” eklerinden birisi getirilerek yapılır.

Yaz-sa-m: “Yaz” fiil köküne “-sa” dilek şart eki ve “-m” birinci şahıs eki eklenmiştir.

2. İstekkipi:

Bir iş, bir hareketin, bir oluşun meydana gelmesi isteğini bildiren kipe, istekkipi denir.

Fiil kök veya gövdesine “-a, -e” eklerinden biri eklenerek yapılır.

Yaz-a-yım: “Yaz” fiil köküne “-a” istek eki ve “-yım” birinci şahıs eki eklenmiştir.

3. Gereklilik kipi:

Bir işin, bir hareketin yapılmasını veya bir oluşun olması gerektiğini bildiren fiil kipine gereklilikkipi denir.

Fiil kök veya gövdesine “-malı, -meli” eklerinden biri eklenerek yapılır.

Yaz-malı-lar: “Yaz” fiil köküne “-malı” gereklilik eki ve “-lar” üçüncü çoğul şahıs eki eklenmiştir.

4. Emir kipi:

Bir işin, bir hareketin yapılmasını veya olmasını buyurma biçiminde anlatan fiil kipine,emir kipi denir.

Birinci, tekil ve çoğul şahsı yoktur. Çünkü emir veren emir alan aynı şahıs olamaz.

İkinci tekil şahsında fiil, kip ve şahıs eki almaz. Böylece bütün fiil kök veya gövdeleri karşıdakilere emir tonu ile söylenirse, bu kipin ikinci tekil şahsı olur. Çalış, yaz, oku gibi.

İkinci çoğul şahıs “-ın, -ınız, in, iniz, un, unuz, ün, ünüz” eklerinden birini alır. Yaz-ın gibi

Üçüncü tekil şahıs, “-sın, -sin” çoğul şahıs “-sınlar, -sinler” eklerini alır.Yaz-sın, yaz-sınlar gibi.

Bileşik Zamanlı Fiiller

Bir tâne zaman ve kip eki almış, yâni tek zamanlı fiillere “basitzamanlı fiiller”, iki tâne zaman ve kip eki almış fiillere de “bileşik zamanlı fiiller” denir. Bileşik zamanlı fiiller üç çeşittir: Hikâye, Rivâyet, Şart.

1. Hikâye bileşik zamanı: Basit zamanlı fiillerin bildirdikleri işlerin, hareketlerin, oluşların eski zamanda geçmiş olduğunu, kesinlikle bildiğimizi anlatmak için kullanılır.

Basit zamanlı bir fiiin kip ekinden sonra şahıs ekinden önce “-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü” eklerinden birisi getirilerek yapılır. Meselâ: Yazıyor-lar-dı gibi.

2. Rivâyet bileşik zamanı: İşin, hareketin, oluşun geçmiş bir zamanda yapıldığını, olduğunu başkasından duyarak, kesin olmadan bildiren bileşik zamana denir.

Basit zamanlı bir fiile kip ekinden sonra, şahıs ekinden önce “-mış, -miş, -muş, -müş” eklerinden birisi eklenerek yapılır. Meselâ: Oku-muş-tu gibi.

3. Şartbileşikzamanı: Bir işin, bir hareketin yapılışını, bir durumun meydana gelişini, başka bir işin ve hareketin yapılışı veya başka bir durumun meydana gelişi için şart koşan birleşik zamana, şart bileşik zamanı denir.

Yalnız haber kiplerindeki fiillere kip ekinden sonra “-sa, -se,” eki getirilerek yapılır. Meselâ: Yazacak-sa-m, yazar-sa-m, yazıyor-sa-m gibi.

Olumlu, Olumsuz ve Soru Fiilleri

Bildirdiği işin, hareketin yapıldığı veya bir oluşun meydana geldiği anlamını taşıyan fiile olumlu fiil; bildirdiği işin, hareketin yapılmadığı, oluşun meydana gelmediği anlamını taşıyan fiile olumsuz fiil denir.

“Yaz-, oku-, gel-” gibi olumlu bir fiil kök veya gövdesine büyük sesli uyumu kuralına göre “-ma, -me, -maz, -mez” eklerinden biri eklenerek olumsuz yapılır. Meselâ: Yaz-ma-dılar, oku-maz-sın, gel-me-y-ecekler gibi.

Soru fiili: İşin, hareketin yapılıp yapılmadığını, oluşun olup olmadığını öğrenmek maksadıyla kullanılan fiil biçimine denir.

Fiil kök veya gövdelerinden sonra “-mı, -mi, -mu, -mü” soru edatları getirilerek yapılır. Meselâ: Yazacak mı' Gelir mi' Koşar mısınız' gibi.