Alm.Grubengas (n), Fr. Grisou (m), İng. Firedamp, pit gas. Mâden kömürü ocaklarında görülen, büyük kısmı metan (CH4) gazından ibâret olan, hava ile karışık olduğu zaman sıcak alev karşısında patlayan bir gaz karışımı.

Grizunun esas kısmını teşkil eden metan gazı, mâden kömürlerinin meydana gelişi sırasında ortaya çıkmaktadır.Mâden kömürü, bir kısmı sularla getirilen büyük kısmı ise 40 cm’yi geçmeyen sığ göl ve bataklıklarda yetişen bitkisel maddelerin, asırlar süren jeolojik devirler boyunca devam eden kömürleşmesiyle karbonizasyon teşekkül etmiştir. Değişime uğrayan bitkilerin ana maddeleri olan selüloz (C6 H10 05)n ve lignin (C40 H42 O11) mikroorganik canlılar tarafından parçalanırlar. Ortaya su ile karbonik asit, karbondioksit, karbonmonoksit, hidrojen ve metan gazları çıkar. Bu kimyevî değişim neticesinde sırasıyla turba, linyit, taş kömürü, antrasit, grafitoit gibi çeşitli kömürleşmenin basamak ürünleri hâsıl olur.

Jeolojik devirler boyunca kömür tabakaları, kil, kum, marn, konglomera gibi çeşitli tabakalar altında kalırken, kömürleşme esnâsında meydana gelen gazlar da statik ve dinamik kuvvetlerin tesiriyle, bu tabakalar arasında yer değiştirir ve gözeneklerde yerleşir. İşte kömür ocakları işletilirken, basınç altında bulunan bu gazlar ortaya çıkar ve kömürü alınmış olan boşluklarda toplanır. Bu arada havalandırma maksadıyla ocağın içine devamlı hava gönderilmektedir. Böylece grizu denen patlayıcı gaz karışımı meydana gelmiş olur.

Grizunun % 75-95’i metan, % 0-3’ü karbondioksit, % 1’den azı oksijen, % 1,5’i azottur. Bâzan hidrojen, kükürtlü hidrojen, amonyak ve etan gazları da bulunur.

Grizunun esas kısmı olan metanın bir hacmi, CH4+ 2O2 ® CO2+2H2O reaksiyonu gereğince iki hacim oksijenle yanmaktadır. Havanın ise % 21’i oksijen olduğundan, bir hacim metan yaklaşık on hacim havayla yanmakta, yâni hava içindeki metan hacmi % 9,5 iken, yanma tam olmaktadır. Normal sıcaklıkta, % 6-%16 nisbetindeki grizular tutuşabilmektedir.

500°C’nin üstündeki sıcaklıklarda metan gazı, havanın oksijeni ile oksitlenir ve bu reaksiyonla sıcaklık artar. Böylece bir müddet sonra grizu patlar. Bu bekleme müddeti 1000°C’de sıfıra iner. Fakat metan gazının oksitlenmesi ile ortaya çıkan ısının tamâmı, cidarlar vâsıtasıyla dışarı atılabiliyorsa patlama olmaz. Bu prensibe dayanılarak mâden kömürü ocaklarında kullanılmak üzere emniyet lâmbaları geliştirilmiştir.

Patlama sebepleri çok çeşitlidir. Bunlardan; kıvılcım, yüksek harâret, dinamit atılması, dizel lokomotiflerinin sıcak egsoz gazı, kibrit, çakmak, sigara, kızarmış emniyet lâmbası kafesi, sert kuvars tânelerinden kazmanın kıvılcım çıkarması, matkapların çalışma esnasında ısınması, çeliğin çeliğe sürtünmesi, elektro statik deşarjlar, motorların anti-grizu tertibâtı kapalıyken egsozların meydana getirdiği sıcaklık belli başlı olanlarıdır.

Ocaklardaki havalandırma sisteminin arıza yapması, elektrik kesintileri ile vantilatörlerin çalışmaması, grizu patlamasının şartlarını hazırlar.

Bütün dünyâda yüzlerce kişinin ölümüyle neticelenen grizu patlamaları, memleketimizde Zonguldak taş kömürü havzasında da yüzlerce vatandaşımızın hayâtını kaybetmesine sebeb olmuştur.

Grizu patlamalarını önlemek için alınan tedbirler başlıca iki kısımdır: Birincisi, hava içindeki grizu yüzdesini azaltmak ve asgarî seviyede tutmak için alınan tedbirler (grizulu gazların ocaktan dışarı emilerek atılması gibi); ikincisi ise, sıcaklığın 500°C’nin çok altında tutulması (her türlü ateş yakılmasının, kıvılcım çıkmasının önlenmesi gibi) dır.

Grizu patlamalarının hemen hemen hiç olmadığı, alınan tedbirlerle bunun önüne geçildiği Avrupa’da şunlara dikkat ediliyor:

1. Alevi çok kısa emniyet lâmbaları kullanılıyor.

2. Aleve sebeb olmayacak elektrik techizâtı kullanılıyor.

3. Grizu oranını yüzde birden daha aşağıya indirecek, grizu boşalmasını tesbit edecek bir sistemden istifade ediliyor.

4.Çeşitli devrelerde hava miktarı ve havadaki grizu oranı ölçülerek, yükselme durumunda ikaz eden âletler kullanılıyor.

5. Havalandırma sistemi arızalanınca yerine otomatik geçecek yedek havalandırma sistemi bulunduruluyor.

6. Emniyetli patlayıcı maddelerden istifade ediliyor. Kömürü çok yanıcı ise ateşlemeden önce ıslatılıyor.

7. Galerilere yanmaz tozlar yayılıyor. Bunlar galerilerin giriş ve çıkışlarında toz barajları meydana getirerek, hava darbesinde bu barajlar yıkılınca bir toz perdesi hasıl oluyor. Bu ise alevin durdurulmasını sağlıyor.

8.Geliştirilen ve çok ucuza malolan elektronik aletler ile çok az da olsa gaz sızıntıları anında tesbit edilebiliyor.

Memleketimizdeki mâden ocaklarında meydana gelen grizu patlamalarının önemlileri:

Yer Yıl Ölü Sayısı

Kandilli (Armutçuk) 1942 63

Kozlu 1947 53

Armutçuk 1948 4

Üzülmez 1949 7

Kozlu 1953 7

Üzülmez 1954 6

Kozlu 1954 13

Gedik 1955 55

Armutçuk 1956 8

Kozlu 1960 25

Karadon 1962 4

Armutçuk 1965 10

Çeltik 1965 68

Kandilli 1967 17

Kozlu 1968 5

Kozlu 1972 23

Üzülmez 1972 8

Armutçuk 1978 17

Kandilli 1983 106

Kozlu 1983 9

Yeni Çeltek 1990 59

İhsaniye ve İncirharman 1992 263

Grizumetre: Ocaklarda grizu miktarını ölçen çok faydalı bir cihazdır.İki pille çalışır. Üstündeki vizondan bakılarak grizu yoğunluğunun miktarı okunur. Eğer tehlike sınırı ikiden fazla gösteriyorsa ocağa oksijen sıkılır veya ocak herhangi bir tehlikeye karşı boşaltılır. Bu cihaz ile âni boşalan grizu hâricindeki tehlikelere mâni olunabilmektedir.