Alm. Mörser (m), Fr. Mortier, (m), İng. Mortar. Barutun keşfinden sonra üst açı grubuyla atışlar yapmak üzere îmâl edilen ilk ateşli silâh. Namlusu yerdeki bir tabloya istinat eden, önden veya arkadan doldurulabilen mermi yolu dik toptur. Namlu ağzı veya ilk hızı diğer toplara nisbetle genellikle daha düşüktür. İstanbul’un fethinde ilk defâ kullanılan havan toplarını, Fâtih Sultan Mehmed Han plânlarını ve hesaplarını bizzat kendisi yaparak döktürmüştü. Bugün askerî müzelerde muhâfaza edilen bu toplar; büyüklük, teknik ve yapılış olarak görenleri hayrette bırakmaktadır. Osmanlı Devletinin ilimde, fende ve askerlikte asırlar boyu bırakmadığı birinciliğin sayısız misallerinden biri olan havan topu, askerî birliklerde hâlâ kullanılmakta ve önemini kaybetmemektedir.

On altıncı ve on yedinci asırlarda çok büyükleri yapılan havanlarla, taş gülleler atılmıştır. Eskiden havan vâsıtasıyla atılan mermilere humbara denilirdi. Humbaralar, top mermileri gibi boş olarak yapılır, içlerine eczâ doldurulurdu. Humbaralar, düştükleri yerlerde patlamak sûretiyle tesir yaparlardı. Büyük havan toplarından başka çakmaklı havan, el havanı isminde ayrıca iki küçük havan vardı.

On dokuz ve yirminci asrın başlarında gelişen havanlar, Birinci Dünyâ Harbinden önce 2-4 km, menzile sâhip 45°-60° lik açılar arasında atış yapabilen silahlardı. Topçu sınıfında aşırma atış yapabilen “obüs topları”nın kullanılmaya başlanmasıyla, havan topu piyâde sınıfına verildi. Birinci Dünyâ Harbinde hâkim olan mevzi harbi doktrini havanın gelişmesini sağlamış, daha kolay taşınabilir, portatif havanların yapılmasına yol açmıştır. Ordumuzda hâlen 60 mm’lik, 81 mm’lik, 106 mm’lik ve 120 mm’lik olmak üzere dört çeşit havan mevcuttur.

Havan umûmiyetle üç parçadan meydana gelir: Namlu, çatalayak, döşeme. Namlunun isnad ettiği çatal ayaklarda yan ve yükseliş ayarı bulunur. Ayrıca milyem adı verilen bir ölçü birimi cinsinden ayarlanarak silahın üzerine portatif olarak monte edilebilen dürbün vâsıtasıyla yakın hedeflere nişan almak kolaylaştırılmıştır.

Havan, umûmiyetle bir sütre gerisinde bulunması ve hedefi görmemesi sebebiyle, hedefi görebilecek ve silâhın ayarlanmasını sağlayabilecek ileri gözetleyici ismi verilen personele ihtiyaç duyar. Bu personel havan topunun gözü gibidir. Silahın hedefe yöneltilmesini yapabilmek ve ileri gözetleyici personelin bildirdiği şekilde havanı ayarlayabilmek için silahın hemen gerisinde ateş idâre hesapçıları bulunur. Günümüz ordularında bu hesaplama işlemi bilgisayarlarla sürdürülmektedir.

Nisbeten büyük çaplı; meselâ 120 mm çapında ve daha yukarı çaplı havanlarda, döşeme tertibatı bulunduğu gibi bunların namlularına takılabilen çeki halkasıyla, havan motorize araçları arkasından çekilebilir. Küçük çaplı havanlarda mermiyi ateşlemeye yarayan iğne, namlunun dibinde sâbit ve çıkmış bir halde bulunurken, daha büyük havanlarda ateşleme tetik vâsıtasıyla da sağlanabilir.

Havan topunun en belirgin özelliği mermisinin namlu ağzından dolmasıdır. Yivsiz havanlarda merminin havada muntazam gitmesi için mermi dibine takılan ve merminin dönerek gitmesini sağlayan bir kuyruk kısmı bulunurdu. Eski tip havanlarda barut miktarını ayarlamak sûretiyle yapılan mesâfe ayarı, yeni ve büyük çaplı havanlarda kuyruksuz ve sâbit hâle dönüşmüştür. Kullanılan mermi tipleri muhtelif olup hedefin cinsine ve meydana getirilmek istenen tesire göre değişmektedir. Bunlar arasında tahrip mermisi, sis mermisi, kudretli tahrip vs. gibileri sıralanabilir.