Alm. Bergrutsch. Erdrutsch (m), Fr. Eboulement (m), İng. Landslide. Yamaçlardaki zeminin parçalanması sonucu hâsıl olmuş toprağın çeşitli sebeplerle aşağı doğru kütle hâlinde hareket etmesi. Heyelanı meydana getiren sebepler iki çeşittir:

1. Dış sebepler: Yamaç eteğinin hafriyat veya yol yapımı sebebi ile kazılması, sular tarafından oyulma, erozyon sonucu eğimin fazlalaşması, yamacın üst kısmının yüklenmesi, deprem, infilak ve sarsıntılardır.

2. İç sebepler: a) Boşlukları kısmen hava dolu bir zemine giren suyun yüzeysel gerilimi arttırması, böylece ağırlığın da artması. b) Yamaçları yanlarına bağlayan jeolojik teşekkülâtın zamanla kaybolması, kayaların çatlaması ve ufalanması sebebi ile direnç azalması. Heyelanda; kopma bölgesi, hareket bölgesi ve yığılma bölgesi adlarında üç kısım vardır.

Kopma yerinde bir alçalma; yığılma yerinde ise yükselme olur. Heyelanlar bâzan çok hızlı olabileceği gibi bâzıları da çok yavaş vukua gelebilir. Yeryüzünde en fazla heyelan İtalya’da Apenin Dağlarında olur. Heyelanlar kayma satıhlarına göre de kısımlara ayrılır:

1. Akmalar; kayma sathı olmayan heyelan çeşididir. Toprak,kum, kaya, çamur, buzul akmaları gibi.

2. Kaymalar; kayma sathı olan heyelanlardır. Burada sert formasyonların kayması ve yumuşak zeminlerin kayması söz konusudur. Bunlara rotasyonel kaymalar denir. Enkazın kayması esnâsında çok defa yanlarda uzun yarıklar meydana gelir. Bu yarıklar, sağlam kısımlarla kaymakta olan enkazı birbirinden ayırır. Yarıkların, cidarları çizikli, bâzan da cilalı olabilir.

Heyelanlar çok kere âni ve hareketsiz olarak değil, belli bir süre zarfında meydana gelirler. Kopma bölgesinde yarık ve çatlaklar müşâhede olunur. Evvelden tedbir alınarak (drenaj, istinat duvarı, ağaç dikmek vs. ile) heyelanlar önlenmeye çalışılır. Böylece büyük zararların önlerine geçilebilir. Heyelanlar memleketimizde birçok yerlerde vuku bulmuştur. Daha çok dağların denize dik indiği bölgelerde, yumuşak arazilerde ve suya doymuş bol topraklı mevkilerde meydana gelir.

1929 senesinde Of-Sürmene mevkiinde rotasyonel heyelanlar olmuştur. Burada andezit materyalleri dezagregasyona (ayrışım) uğrayarak 15-20 m kalınlığında bir materyal örtüsü meydana gelmiştir. Çok yağmur yağmış olduğundan örtü su ile doymuş bir duruma gelmiş ve su, iç sürtünmeyi azalttığından enkaz, altta bulunan taze andezit tabanı üzerinden kaymıştır. Bâzı yerlerde meselâ Zisino Irmağının yamacına 300 m genişlik, 1500 m uzunluk ve 200 m kalınlıkta bir enkaz kütlesi kaymıştır. Kayan bu kütle takriben 9.000.000 m3’tür.

Ülkemizin çeşitli yerlerinde ve özellikle fay hattı boyunca birçok heyelan mevcuttur. Büyük miktarda meydana gelen heyelanlar genellikle seller, akarsular ve diğer sebepler tarafından yamaçların eteklerinin aşındırılması, oyulması sonucu eteklerin üzerindeki yükü çekemiyecek hâle gelmesiyle olur. 150-200 bin tona varan heyelanlar görülmüştür. Akarsuların dar vadilerde sebeb olduğu heyelanlar bâzan akarsu yatağını tıkayabilecek kadar büyük miktarda olabilmekte ve sonuçta heyelan sebebiyle baraj gölü gibi göller meydana gelmektedir.Tortum gölümüz bu hâdiseye güzel bir misaldir. Heyelanların meskun mahallerde meydana gelmesi tehlikeli olup can ve mal kaybına sebeb olabilir. Bunun için heyelana mâni olacak tedbirler alınmasına dikkat edilmelidir.