on ikinci ve on üçüncü yüzyıllarda yetişen fıkıh, hadis ve târih âlimi. İsmi, Ali bin Muhammed bin Abdülkerîm el-Cezerî bin Abdülvâhid eş-Şeybânî el-Mûsulî, künyesi Ebü’l-Hasan’dır. Lakabı İzzeddîn’dir ve İbn-ül-Esîr el-Cezerî diye meşhur olmuştur. 1160 (H.555) senesi Cemâzilevvel ayında Cezire-i İbn-i Ömer (Cizre) denilen yerde doğdu. 1233 (H.630) senesinde Musul’da vefât etti.

İbn-ül-Esîr, ilk tahsilini doğduğu çocukluk ve gençlik yıllarının geçtiği yer olan Cezîre-i İbn-i Ömer’de yaptı. İlim öğrenmek için, babası ve kardeşleri, Mecdüddîn Ebû Seâdet-i Mübârek ve Ziyâüddîn Ebü’l-Feth Nasrullah ile berâber Musul’a gelip yerleşti. Sonra Şam’a, Bağdat’a ve Kudüs’e gitti. Birçok âlimden ilim ve ahlâk öğrendi. Musul’da Hatîb-i Ebü’l-Fadl, Ebü’l-Ferec Yahyâ es-Sekafî ve Müslim bin Ali es-Sinciyyî’den; Bağdat’ta Abdülmün’im bin Küleyb, Fakîh Yaîş bin Sadaka, Abdülvehhâb bin Sükeyne’den; Şam’da Ebü’l-Kâsım bin Sasrâ’dan ilim öğrenip hadîs-i şerîf dinledi. Tekrar Mûsul’a dönen İbn-ül-Esîr, zamânını okumak, yazmak ve ziyârete gelenlere ilim öğretmekle geçirdi. Evi, Musul’a başka yerlerden gelen ilim talebesi ile her zaman dolup taşardı. İbn-üd-Dübeysî, Eş-Şihâb el-Kûsî, Şerefeddîn ibni Asâkir ve birçok âlim ondan ilim öğrenip, hadîs-i şerîf rivâyet ettiler.

Hadîs-i şerîf ezberlemede, hadisleri tanıma, bilme ve bildirmede, hadislere âit bilgilerde imâm idi. Eski târihleri bilmede insanların önderi ve rehberiydi. Arapların nesebini, hâdiseleri, haberleri ve târihleri iyi bilen büyük bir âlimdi.

Eserleri:

İbn-ül-Esîr’in yazdığı eserlerden bâzıları şunlardır:

1. Târih-üd-Devlet-il-Atabekiyye: Bu eserde; İmâdeddîn Zengî’nin babası Aksungur’un vâliliğinden, Sultan İkinci İzzeddîn Mes’ûd zamânına kadar geçen süre içinde Zengî hânedânının târihini anlatır. Bu kitap, Zengîler târihinin ana kaynağıdır ve İmâdeddîn Zengî’nin hayâtı hakkında çok geniş ve kıymetli bilgiler vermektedir. İbn-ül-Esîr, bu hânedân hakkındaki geniş bilgileri, İmâdeddîn Zengî’nin himâyesi altında yaşıyan babasından nakletmiştir.

2. El-Lübâb fî Tehzîb-il-Ensâb: Abdülkerîm Sem’ânî’nin Ensâb kitabının kısaltılmış ve düzeltilmiş şeklidir. Üç cilttir.

3. El-Câmi-ül-kebîr fî İlm-il-Beyân,

4. Âdâb-üs-Siyâde,

5. Tuhfet-ül-Acâib ve Tarfet-ül-Garâib,

6. Kitâb-ül-Cihâd,

7. Târih-ül-Musul.

8. Üsüd-ül-Gâbe fî Ma’rifet-is-Sahâbe: Beş cilt olan eser 7500 sahâbenin hâl tercümesini bildirmektedir. Müellif eserini, hiçbir kitâba mürâcaat etmeden yazdığını bildirir. Bu eser 1863 senesinde basılmıştır.

9. El-Kâmil fit-Târih: Bu eser on iki cilt olup, büyük bir târih kitâbıdır. Eserinde, vak’aları dünyânın başlangıcından îtibâren alıp, 1230 senesine kadar getirir ve hâdiseleri gâyet akıcı ve güzel ifâdelerle nakleder. Taberî’nin rivâyetlerinin en sağlam senetlerini bildirir.