Isıtılan maddelerin hacimleri büyür. Bu duruma genleşme denir. Isındıkça madde içindeki moleküller ya da atomlar daha hızlı hareket etmeye ve titreşmeye başlarlar. Hareket ettikçe, parçacıklar birbirlerini itmeye başlarlar ve maddenin böylece hacmi büyümüş olur. Bu en iyi yaz aylarında sarkan telefon tellerinde gözlenebilir. Kışın bu teller gergin durur. Tellerin soğuyarak gergin durma gelmelerine büzülme denir.

Katı, sıvı ya da gaz hâldeki tüm maddeler genleşir. Ama maddelerin tümünün birbirinden farklı bir genleşme kat sayıları vardır. Farklı genleşme kat sayıları olan iki metal şeridi birbirine perçinleyerek bimetalik şerit elde edilir. Bimetalik şeritler ısıtılınca en fazla genleşen metal dışta kalacak biçimde şerit bükülür; çünkü dıştaki metal daha fazla uzar. Şerit soğutulduğundaysa, genleşmesi fazla olan maddenin büzülmesi de fazla olduğundan, bu defa fazla büzülen metal içte kalacak biçimde şerit ters tarafa bükülür. Fırın ve buzdolabının içinde de termostat denen aygıt, yani sıcaklığı ayarlayan düzenek, sıcaklık artışına bağlı olarak genleşme-büzülme esasına göre çalışan aletlerdir.

Maddenin genleşme özelliğinden yararlanılan başka alanlar da vardır. Örneğin, metal kapağı sıkışmış bir şişenin kapak kısmı sıcak su içinde bekletilirse, kapak genleşip rahatça açılacaktır. Sıcaklığı ölçmek için de maddenin genleşme özelliğinden yararlanılır. Termometrenin cam borusu içinde kullanılan cıva, sıcaklık arttıkça genleşir ve tüp içinde uzar. Genleşme, sıcaklık arttıkça artar.

Genleşme kimi zaman olumsuz etkiler de yaratır. Örneğin, sıcak yaz günlerinde metal çerçeveli gözlüklerin çerçevesi genleşir ve cam düşebilir. Demir yollarında raylar döşenirken yazın uzayacakları ve kışın büzülecekleri göz önünde bulundurulduğundan, raylar arasında belirli bir aralık bırakılır; bu da tekerlekler ray üzerinde hareket ederken tıkırtı seslerinin gelmesine neden olur.

İLGİLİ KONULAR

Isı