Osmanlı Devleti'nin çöküş döneminde, devletin yıkılmaktan kurtarılması için, siyasi kuruluşlar, kişi hakları ve yeni kurumların kurulması gibi konularda yapılması düşünülen köklü değişiklikler için Abdülmecit ve Abdülaziz zamanlarında çıkartılan fermanlardan biridir.

1853 ile 1856 yılları arasında devam eden Kırım Savaşı sırasında İngiltere ve Fransa, Rusya'ya karşı Osmanlı Devleti'ne destek vermişti. Bu savaş sonunda İngiltere ve Fransa'nın Osmanlı Devleti üzerindeki etkisi arttı. Bu iki devlet, Müslüman olmayan Osmanlı uyruklarının durumlarının iyileştirilmesini öngören Tanzimat Fermanı'nın maddelerinin uygulanmadığından şikâyetçi oldular. Bunun üzerine harekete geçen Osmanlı devlet adamları, Avrupalı devletlerin Osmanlı Devleti'nin iç işlerine karışmasını önlemek için, 18 Şubat 1856'da Islahat Fermanı'nı ilân etti.

Islahat Fermanı, Tanzimat Fermanı'nın padişah iradesini sınırlayan ve kişi haklarını ön plâna çıkaran hükümlerini tekrarlıyor; ırk ve din ayrımı yapmaksızın, bütün Osmanlı uyruklarının can, mal ve namus dokunulmazlığının yasalar önünde eşitliğini güvence altına alıyordu. Ayrıca fermanda, işkence ve kötü muamele yasaklanarak, askere ve kamu görevlerine alınmada kimseye ayrıcalık tanınmaması ve vergi adaletinin sağlanması gibi konular da yer alıyordu.

Islahat Fermanı'nın, Tanzimat Fermanı'ndan tek farkı, yabancı devletlere Osmanlı topraklarında ayrıcalıklar tanınmasıydı. Bu dönemde Batı'nın ekonomik desteğine ve vereceği borçlara gereksinim duyan Osmanlı Devleti, ancak batı devletlerine çeşitli imtiyazlar tanımak koşuluyla bunları elde edebilmiştir. Bu imtiyazlar sayesinde, Osmanlı topraklarına giren yabancı sermaye ve yatırımcılar, sahip oldukları olanak ve güçle yerli sanayii büyük ölçüde yok etmişlerdir. Böylece Osmanlı Devleti yarı sömürge bir devlet hâline gelmiş, tüm ekonomik ve zenginlik kaynakları batılı devletlerin eline geçmiştir.

Bu anlamda Islahat Fermanı, dış görünüşüyle ileriye dönük olmasına karşın, gerçekte toplumsal ve ekonomik yaşamı olumsuz yönde etkileyen bir fermandır.