Alm. Betrieb (-sleitung f) (m), Verwaltung (f), Fr. Exploitation (f), İng. Undertaking; administration, management. İnsanların ihtiyâçlarını karşılamak maksadıyla üretim faktörlerini şuurlu ve sistemli bir şekilde bir araya toplayarak işleyen veya işleten her iktisadî birim.

İnsanların ihtiyaçlarını karşılayacak mal ve hizmetlerin ortaya konulmasına üretim denir. Üretimi gerçekleştirebilmek için üretim faktörleri olan toprak, emek ve sermâyenin bir araya getirilmesi gerekir. İnsanların ihtiyaçlarının artması grup hâlinde çalışmayı gerekli kılmış ve sonuçta işletme doğmuştur. On dokuz ve yirminci yüzyılda dünyâ savaşlarının getirdiği ekonomik şartlar işletmenin önemini daha da arttırmıştır. Türkiye’de işletmeciliğin 1883’te Ticârî Mektebin açılmasıyla başladığı kabul edilir. Bugünkü İstanbul İktisadî ve İdarî Bilimler Fakültesinin temeli Ticarî Mektebe dayanır. Bunu tâkip eden yıllarda (1936) da İstanbul İktisat Fakültesi, (1944) İzmir, (1954) Ankara, (1958) Eskişehir’de konu ile ilgili okullar açılmıştır. Bu günde Türkiye’nin yönetici ihtiyacını karşılamak için kurulan birçok eğitim kurumunun yanında yabancı ülkelere de staj için çok sayıda öğrenci gönderilmiştir.

İşletmeler kurulurken çeşitli gâyeler güderler; bağımsız bir iş sâhibi olmak, kazanç sağlamak, halka hizmet etmek, işsizliği azaltmak, ülkedeki gayri sâfî millî hâsılayı arttırmak gibi. Bir işletme, varlığını tehdit eden sayısız tehlikelerle dolu bir ekonomik çevrede yaşadığına göre varlığını sürdürmesi ve bunun içinde gelişip büyümesi ve iktisadî çevreye uyması gerekir. İşletmelerin gâyelerine ulaşabilmeleri için iyi bir plânlama, organizasyon, koordinasyon ve denetim kurması şarttır.

İşletmeler özelliklerine ve büyüklüklerine göre bölümlere ayrılır:

1. Özellikleri bakımından; üretim araçlarının mülkiyetine, iş koluna, yapılan işlerin cinsine, işletmelerin sürekli olup olmamalarına göre;

2. Büyüklükleri bakımından; büyük, orta, küçük, cüce işletmelerdir.

Bu tür bir ayırım A.T.’de büyük bir önem kazanmıştır. A.T.’nin yaptığı araştırma neticesinde yukarıdaki tasnifin şekillenmesi şöyledir: İşletmenin yönetim ve dış ile ilişkisi daha çok şahsî ise ve işçi-işveren ve müşteri ilişkisi şahsî bağlar şeklinde ise bu tür işletmeler küçük veya orta işletmelerdir. Çalışanların sayısı, sermâye, üretim kapasitesi, belirli dönemde kullandığı hammadde, belirli sürede yapılan satış, bir bütün olarak işletmenin büyüklüğünü belirlemede başvurulan kriterlerdir. Cüce işletmelerin tasnifi ise; bir işçiyi mesâi saati içinde devamlı çalıştırmayıp da günün birkaç saatinde iş yapan veya çalışan işletmelerdir.

Türkiye’de bu günkü mevzuata göre işletmelerin hukukî şekilleri aşağıdaki gibidir:

I. Özel işletmeler:

1. Şahıs işletmeleri:

a. Tek şahıs işletmeleri,

b. Âdî ortaklıklar,

c. Kollektif şirket,

d. Âdî komandit şirket.

2. Sermâye işletmeleri:

a. Anonim şirket,

b. Limited şirket,

c. Sermâyesi paylara bölünmüş komandit şirket.

3. Kooperatif işletmeleri

4. Dernek ve tesislerin işletmeleri

II. Kamu işletmeleri:

1. Katma bütçeli idârelerin işletmeleri,

2. Döner sermâyeli işletmeler,

3. Mahallî işletmeler (idârelerin),

4. Kamu iktisadî teşebbüsler,

5. Karma teşebbüsler,

III. Yabancı sermâyeli işletmeler:

Bunlar değişik kânunlarla kurulan işletmelerdir.

Bir ülkenin ekonomisi değişik büyüklük ve alanlarda faaliyet gösteren işletmelerden meydana gelir. Ekonomide işletmeler ne üretecektir' Nasıl üretecektir' sorularına cevap verir. Ekonominin gelişmesi, işletmelerin büyümesi ve sayısının artmasından başka birşey değildir. Bütün bunların ışığında bir ülkenin gelişmesi, halkın refah içinde bulunması; ileri teknoloji kullanan devamlı ve tam kapasite de çalışan, yatırım yaparak gelişen işletmelere sahip olmasına bağlıdır. Türkiye’nin de iktisadî kalkınması, kuvvetli, tam kapasitede çalışan, ihracat yapan işletmelerin çoğalması ile mümkündür.

İşletmelerde birleşme: İşletmeler güçlerini birleştirmek, patent ve buluşları ortak kullanma, standartizasyona gitme, finansman imkânlarını arttırma, ekonomide güç sağlamak gibi maksatlarla birleşirler. İşletmelerde birleşme iki doğrultuda olur:

a. Yatay (Horizontal) işbirlikler: Aynı üretim branşındaki işletmelerin işbirliği etmesi sonucunda ortaya çıkar. Çok defa gâye, aralarında rekâbeti kaldırıp, pazarda güçlü olmaktır.

b. Dikey işbirlikleri: Birbirini izleyen üretim ve ticarî basamaklar arasındaki işbirliğidir. Birleşmeler sonucunda karteller, tröstler, konsernler, holdingler ortaya çıkar.

Karteller: Hukukî durumlarını muhafaza etmek kaydıyla aynı daldaki işletmelerin piyasada aralarındaki rekabeti kaldırmak veya azaltmak gayesi ile birleşmesidir.

Konsern: Her işletme hukukî durumunu muhafaza etmekle beraber ekonomik bir yönetim altına girmelerini kabul etmekle meydana gelen işletme topluluğu.

Tröst: İşletmelerin hukukî bağımsızlıklarını tamamen feda ederek bir araya gelmeleridir.