felsefeci, yazar ve besteci. 1856 senesinde Bulgaristan-Tırnova’da doğdu. 1946 senesinde İstanbul’da vefât etti.

Tırnova Rüşdiyesini bitirdikten sonra medrese tahsiline devâm etti. Arabî öğrendi. Öte yandan mâliye ve muhâsebe dersleri aldı. 1877-78 Türk-Rus savaşında âilesiyle berâber İstanbul’a geldi ve Mâliye Nezâretinde (Bakanlığında) memur olarak işe başladı. 1883’te Dîvân-ı Muhasebat (Sayıştay) kalemine getirildi. Bu arada Fransızca ve İngilizce öğrendi. Mabeyn-i Hümâyun bütçesi komisyon üyeliğinde bulundu. Şirket-i Hayriyyenin hesaplarını inceledi. 1898’de Dâhiliye Nezâreti muhâsebecisi oldu. 1909’da kendi isteğiyle emekliye ayrıldı.

İsmâil Fennî’nin ihtisas konusu felsefe olmakla berâber, edebiyât ve mûsikîyle de uğraştı. Bestesi ve güftesi kendisine âit, iki yüzden fazla peşrev ve semâisi vardır.

Tasavvuf alanında birçok çalışmalar yapmış olan İsmâil Fennî, tasavvufta vahdet-i vücud meselisini ele almış, Allahü teâlânın varlığı ve birliği esâsını delillendirerek savunmuştur. Ona göre madde, ebedî (sonsuz) değildir. Sonradan var olan bu âlem, mutlaka yok olacak ve canlılar tekrar dirilecektir. İsmâil Fennî, atom konusunda da şöyle der: “Her atom güneş sistemi gibi proton ve elektrondan ibâret bir enerji kaynağıdır. Maddenin en son unsuru elektriktir. Maddeye, son derece kesifleşmiş enerji gözüyle bakılmaktadır. Atom artık bölünmezlik anlamını kaybetmiştir. Yok olması imkânsız görünen madde, aslında parçalanarak yok olmaktadır. Maddenin yok olması imkânsız olmadığı gibi enerjinin de yok olması imkânsız değildir. Madde ve enerji sonradan meydana gelmiş olduğu gibi yok olabilir de. Öyleyse âlem, sonradan meydana gelmiştir. Ebedî ve ezelî olan yalnız Allahü teâlâdır. Âlem, Allahü teâlânın yaratması ile var olmuştur.” İsmâil Fennî bu âlemin tesâdüf eseri meydana geldiğini söyleyen felsefecilere cephe almış, onları şiddetle tenkit etmiştir. Allahü teâlânın varlığının çeşitli delillerini sayarken, bilhassa gâye-sebep üzerinde durmuş; hiçbir şeyin boş yere yaratılmadığını, yaratılışının bir sebebi gâyesi olduğunu, ispat etmiştir. Materyalist (maddeci) felsefenin ilmî ve mantıkî görünen delillerini, batılı ilim ve fikir adamlarının sözlerine dayanarak etraflıca tenkit ve reddetmiştir. Materyalizme âit tenkidlerini Maddiyyûn Mezhebinin İzmihlâli adlı eserinde ortaya koymuştur. Materyalizm ve ona yardımcı felsefeleri yıkmaya çalışmıştır. Materyalistlerin, âlemde hiçbir şey yaratılmaz, hiçbir şey kaybolmaz şeklindeki tezlerinin savunulamaz olduğunu, akıl ve mantıkla bağdaşır hiçbir yönünün bulunmadığını ortaya koymuştur.

İsmâil Fennî birçok eser yazmıştır. Bâzıları şunlardır: Lügatçe-i Felsefe (Felsefe Sözlüğü-1927), Maddiyyûn Mezhebinin İzmihlâli (1928), Vahdet-i Vücud ve Muhyiddîn-i Arabî (1928), Kitâb-ı İzâle-i Şükûk (1928), Küçük Kitapta Büyük Mevzular (1934), Hakîkat Nurları.

Neşredilmemiş eserleri: Büyük Filozoflar, Çağdaş Maddecilik, Hürriyet, Türk Târihi, Usül-i Mâliye Hülâsası, Dürret-ül Yetimiyye, Hayat ve Madde, Hakîkat-ı Zerâfet, Gülzâr-ı Emsâl.