Köy Enstitülerinin kurucusu

İsmail Hakkı Tonguç, bugünkü Bulgaristan'ın Silistre iline bağlı Totrakan ilçesinin bugünkü adı Sokol olan Tatar Atmaca köyünde 1893 yılında dünyaya gelmiştir. Baba adı Hacı Veli Oğlu İdris, anne adı ise Vesile'dir. Kendinden küçük bir kız altı erkek kardeşi vardır. Kendi köyünde dört yıllık ilkokulu ve üç yıllık rüştiyeyi bitirmiştir. Oradaki öğrenimi sırasında aynı zamanda köyün değişik işlerinde çalışmış ve tarımla uğraşmıştır.

1914 yılında öğrenimine devam etmek üzere tek başına İstanbul'a gitmiş, sıkıntı çekmiş, ardından Maarif Nazırı (Eğitim Bakanı) Şükrü Bey tarafından parasız yatılı öğrenci olarak Kastamonu Muallim Mektebi'ne gönderilmiştir. 1916'da naklen İstanbul Muallim Mektebi'ne gelerek öğrenciliğine orada devam etmiştir. Muallim Mektebi'nde öğrenciliği, Birinci Dünya Savaşı'nın güç yaşam koşullarını dayattığı yıllara rastlamaktadır. Okulu bitirdikten sonra 1918'de Almanya'ya daha üst öğrenim için gönderilmiştir. 1918-1919 yıllarında Almanya'nın Karlsruhe kentindeki Ettlingen Öğretmen Okulu'nda sekiz aylık bir programa devam etmiştir. 1919'da Anadolu'ya dönerek, Eskişehir Muallim Mektebi'nde Resim ve Elişi ile Beden Eğitimi öğretmeni olarak göreve başlamıştır. 1921'de Yunan işgalinden hemen önce Ankara'ya atanmış, 1922'de yeniden öğrenim görmek üzere Almanya'ya gönderilmiştir.

1922 sonundan başlayarak 1924 Nisan'ına kadar Konya Muallim Mektebi'nde, aynı yılın güzüne değin ise Ankara Muallim Mektebi'nde öğretmenlik ve yöneticilik yapmıştır. Daha sonra kısa bir süre Adana Muallim Mektebi'nde öğretmenlik yaptıktan sonra, 1925'te beş aylığına mesleki eğitim kurumlarında incelemeler yapmak üzere yeniden Almanya'ya gitmiştir. 1925'te Ankara Muallim Mektebi'nde öğretmenlik yapmış, 11 Mart 1926'da Maarif Vekaleti Levazım ve Alatı Dersiye Müzesi Müdürlüğü'ne atanarak artık merkezdeki yöneticilerden biri olmuştur. 10 Temmuz 1926 ile 26 Ağustos 1926 tarihleri arasında, ilköğretim müfettişleri ve ilkokul öğretmenleri için Ankara'da açılan "İş İlkesine Dayalı Öğretim Kursu"nda, yabancı öğretim üyeleri ile birlikte çalışarak, daha sonra Köy Enstitülerinin temel ilkesi, sloganı durumuna gelecek "iş için iş içinde işle eğitim" anlayışını geliştirmiştir.

26 Ocak 1927'de ilkokul öğretmeni Nafia Kamil ile evlenmiştir. Aynı yıl, Sivas'ta ve Ankara'da ilköğretim müfettişleri için açılan kurslarda öğretmenlik yapmış ve Ankara'da uluslararası ders araç-gereçleri sergisini açmıştır.

1928'de ilk çocuğu olan Engin Tonguç, 1936'da ikinci çocuğu Yalım Tonguç dünyaya gelmiştir.

1929-1933 yıllarında, diğer görevlerinin yanısıra, Gazi Eğitim Enstitüsü'nde de etkin görevlerde bulunmuş, orada hem öğretmenlik yapmış, hem de Resim-İş Bölümü'nü kurmuştur. 1934'te Soyadı Kanunu'yla Tonguç soyadını almıştır. 1934-1935 yıllarında Gazi Eğitim Enstitüsü'nde vekil olarak müdürlük yapmıştır.

3 Ağustos 1935'te köy enstitülerini kurmasına yarayacak İlköğretim Genel Müdürlüğü görevine vekaleten getirildi. Dönemin Kültür Bakanı Saffet Arıkan'a, köy enstitülerinin temelini oluşturacak bir rapor sundu.

1936'da Kayseri, Çorum ve Yozgat illerini kapsayan bir geziyle, buralarda eğitmen kurslarının açılabilirliğini araştırdı. Temmuz 1936'da da Köy Enstitüleri'nin modeli sayılan ilk Eğitmen Kursu'nu Eskişehir iline bağlı Mahmudiye'de açtı.

Atatürk'ün desteği ile o dönem Türkiye'deki okuryazar oranı %10'dan az olduğundan, okuryazar sayısını artırmak için eğitmen kurslarında altı aylık bir eğitimle, askerliğini okuma yazma bilen çavuş olarak yapmış gençler eğitmen olarak yetiştirildi ve köylerine eğitmen olarak gönderildi.

1937'de Köy Eğitmenleri Yasası çıktıktan sonra, İzmir'de Kızılçullu'da (bugünkü Şirinyer), Eskişehir Çifteler'de ilk köy öğretmen okulları açıldı. 1938'de ilköğretim kurumlarını incelemek üzere Bulgaristan'da, Macaristan'da ve Almanya'da bulundu. 28 Aralık 1938'de Hasan Âli Yücel Milli Eğitim Bakanı olduktan sonra, vekaleten yürüttüğü İlköğretim Genel Müdürlüğü görevine asaleten atandı.

17 Nisan 1940'ta Köy Enstitüleri Kanunu çıktıktan sonra açılmaya başlayan enstitülerle çok yakından ilgilendi. 1946'da görevden alınışına kadar, enstitüler için canla başla çalıştı. İkinci oğlu Yalım Tonguç, 1944'te öldü. İkinci Cumhurbaşkanı İsmet İnönü çalışmalarından dolayı kendisini takdir etmiştir. Seçimleri kaybetmemek için, çok desteklediği Köy Enstitüleri sevdasından vazgeçen İnönü, onu, 25 Eylül 1946'da görevinden alarak, Talim Terbiye Kurulu üyeliğine getirdi. Ardından Türkiye'nin değişik yerlerinde sürgün olarak öğretmenlik yaptı. 1954'te kendi isteğiyle emekli oldu.

1956'da Avrupa'yı gezdi ve İsviçre'deki Pestalozzi Çocuklar Köyü'nü inceledi. 1958'de hastalanan İsmail Hakkı Tonguç, 11 Haziran 1960'ta çoktan kapatılan Hasanoğlan Köy Enstitüsü'ne yıllar sonra ilk kez gitti. 24 Haziran 1960 tarihinde öldü.

x

Hakkında yazılanlar

1.Umut Yolu

Engin Tonguç

Güldikeni Yayınları / Anı-Roman Dizisi ...

Uygarlık, eşitlik, hakçasına paylaşılacak bir bolluk ve mutluluk getirecek bir Cumhuriyet'e inanmış bir kuşaktık. Ne var ki, ülkenin çalışma yaşamına katıldığımız yıllarda kendimizi giderek hızlanan bir bozulma, bir yozlaşma sürecinde bulduk. Çalışma yaşamımız bunun içinde inançlarımız doğrultusunda çırpınıp durmakla geçti. Onun için bu anılarda sevinçlerden çok düş kırıklıkları, mutluluklardan çok acılar vardır. Ama yeniden yaşamak olanağı bulunsaydı, tüm olumsuz koşullara karşın, yaşam hakkımı ben yine böyle kullanırdım! Yaşam öykümün özeti budur...

2.Bir Eğitim Devrimcisi:İsmail Hakkı Tonguç

Yaşamı, Öğretisi, Eylemi/1. Kitap

Engin Tonguç

Güldikeni Yayınları

Otlar böcekler gibiydik bozkırda Acılarda gökyüzü kadardık Bizden geçerdi zamanın karanlığı Yorgun öküzler karasabanlarla Unutulmuş, unutulmuş unutulmuş köylerdik. -M. Başaran- (Önsöz'den) Engin Tonguç'un, İ. Hakkı Tonguç'un arşivindeki yüzlerce belge, mektup ve basılı yapıtlardan (237 belge, 425 mektup, 160 kitap, 188 makale) yararlanarak yazmış olduğu bu kitap, köy enstitülerinin kurucusunun yaşam öyküsünü anlatırken onun yaşadığı dönemin (1893-1960) eğitim tarihine de ışık tutmaktadır. Bir belgesel biyografi niteliğindeki yapıt iki cilt olarak yayımlanmaktadır. Bu özelliği ile ve bazıları ile ilk kez açıklanan belgelerle, kitap şimdi ve gelecekte önemli bir başvuru kaynağı olacaktır.

3.Bir Eğitim Devrimcisi:İsmail Hakkı Tonguç

Yaşamı, Öğretisi, Eylemi 2. Kitap

Engin Tonguç

GüldikeniYayınları / Araştırma – İnceleme Dizisi

Engin Tonguç'un, İ. Hakkı Tonguç'un arşivindeki yüzlerce belge, mektup ve basılı yapıtlardan (237 belge, 425 mektup, 160 kitap, 188 makale) yararlanarak yazmış olduğu bu kitap, köy enstitülerinin kurucusunun yaşam öyküsünü anlatırken onun yaşadığı dönemin (1893-1960) eğitim tarihine de ışık tutmaktadır. Bir belgesel biyografi niteliğindeki yapıt iki cilt olarak yayımlanmaktadır. Bu özelliği ile ve bazıları ile ilk kez açıklanan belgelerle, kitap şimdi ve gelecekte önemli bir başvuru kaynağı olacaktır.

4.Tonguç'un Kır Çiçekleri

Galip Akın

Güldikeni Yayınları / Anı – Roman Dizisi ...

Biz Köy enstitülerinde "İnsanı İnsan Eden Evrensel Nitelikleri Yakalamağa Çalıştık". öy Enstitüleriyle ilgili birçok yapıt (bu eğtiim kurumlarının amaçları, kuruluş yılları, uygulanan iş içinde eğitim uygulamaları ve alınan sonuçlarla ilgili yapıtlar) yayınlandı. Bunların hepsi Köy Enstitülü yazarlarla diğer aydınlar tarafından yazıldı. Hepsi alın teri göz nuru ürünü değerli yapıtlardı. Bunların çoğunu okumak mutluluğuna eriştim. Benim Köy Enstitüsü yıllarındaki öğrencilik yaşamımla ilgili ve öğretmenlik yıllarımı da içeren, başarı ve başarısızlıklarımı anlatan bu yazılarımı hoşgörü ile okuyacağınızı umuyorum. Bunlar bana göre, ilginç, abartısız gözlem, yaşanmışların öyküsüdür. Özellikle Köy Enstitüsü Müdürleri, öğretmenlerimizle ilgili değerlendirmeler için adı geçen öğretmen ve yöneticilerden bağışlanmamı diliyorum. Bu duygular içinde Hasanoğlan Yüksek Köy Enstitüsünün çalışmalarını ve kapatılma evresinde oynanan oyunların öyküsünü yazıya döküp belgelenmesini sağlamayı amaçladım ve bu olaylara tanıklığımı göstermeye çalıştım. Okunması dileği ile saygılarımı sunuyorum... Mahmut Makal-