Alm. Hebel (m), Brechstange (f), Fr. Levier (m), İng. Crank. Bir destek noktası üzerinde hareket edebilen sert çubuk. Kaldıraçlar genelde küçük kuvvetlerle büyük direngen kuvvetleri yenmek maksadıyla kullanılan basit makinalardan biridir. Ağır olan kaldırım taşlarını yerinden sökmek ve kalasları yerinden oynatmak için kullanılan küskü, çocuk bahçelerindeki tahteravalli, el makası, pense, ateş veya başka cisimleri tutmak için kullanılan maşa, el arabası birer kaldıraçtır.

Basit makinaların temel prensibi kaldıraçlarda da geçerlidir. Yani işten kazanç veya kayıp yoktur. Kuvvetten genellikle kazanç vardır. Yol ve zamandan yerine göre kazanç ve kayıp olabilir.

Kaldıraçlarda kuvvetin tatbik edildiği yerin destek noktasına uzaklığı kuvvet kolu (kaldıraç kolu), yükün destek noktasına uzaklığı ise yük koludur. Kuvvetin ve yükün ağırlığının destek noktasından geçen eksene göre momentleri eşit olduğunda kaldıraç dengededir. Buna göre kuvvetin, kuvvet kolu ile çarpımı; yükün, yük kolu ile çarpımına eşittir. Yâni, kuvvet x kuvvet kolu=yük x yük kolu:

F x a = R x b

Yükün, kuvvete oranına (R/F) kuvvet kazancı denir. Meselâ bir küskü ile 80 kgf (kg-kuvvet) ağırlığındaki bir taş 10 kgf’lik bir kuvvetle yerinden çıkarılabiliyorsa kuvvet kazancı 80/10 = 8’dir.

Destek noktası E, yük R ve tatbik edilen kuvvet F olmak üzere, F, E ve R’nin değişik dizilişleri ile üç çeşit kaldıraç vardır:

1) E, R ile F arasında; terâzi, makas, kerpeten gibi âletlerde (Birinci çeşit kaldıraç);

2) R, F ile E arasında; el arabası, ceviz kıracağı gibi âletlerde (İkinci çeşit kaldıraç);

3) F, E ile R arasında; maşa gibi âletlerde (Üçüncü çeşit kaldıraç).

Birinci ve ikinci tip kaldıraçlardaki asıl gâye ağır yüklerin küçük bir kuvvetle hareket ettirilmesi veya kaldırılmasıdır. Üçüncü tip kaldıraçlar hareket ettirilebilen veya kaldırılabilen bir yükü hızlandırır. Ayrıca bununla yük, birinci ve ikinci tipte olduğundan daha uzak mesâfelere hareket ettirilebilir.

Târihi kesin olarak bilinmeyen kaldıraç, bir fizik kânunu olarak kesin ifâde edildiğinde, Yunan Filozofu Arşimed şu iddiâda bulunuyordu: “Bana bir mesnet verin dünyâyı yerinden oynatayım.” Dünyâ, bir mesnet bulunur ve kaldıracın kısa koluna konup da uzun koluna kol kuvveti tatbik edildiğinde kaldırılabilir. Fakat dünyânın ağırlığı 6x1021 ton olduğu için kaldıracın uzun kolu kısa kolunun 1023 katı olması gerekir. Böyle bir kaldıraçla dünyâyı 1 cm oynatabilmek için uzun kolu uzayda 1018 km hareket ettirmek îcâb eder. Bunun için de 1031 saniye, yâni 3x1013 yıl gibi bir zaman ister ki, bu da Arşimed’in meşhur sözünün hesap olarak açıklamasıdır.