Alm. Schmetterling, Fr. Papillon, İng. Butterfly. Familyası: Papilionidae, Pieridae, Saturnidae, vs. Yaşadığı yerler: Erginleri çiçekli alanlarda. Özellikleri: Her iki çift kanatlarının üzerinde ufak ve değişik renklerde pullar bulunur. Ağız parçaları emmeye elverişlidir. Larvalarına tırtıl denir. Ömrü: 24 saat, 1-2 ay veya birkaç mevsim yaşayan ergin türler vardır. Hayatları birkaç mevsim sürenler, kış uykusuna yatar veya göç ederler. Çeşitleri: Lepidoptera tür bakımından zengin bir takımdır. 150.000 kadar türü vardır.

Böceklerin, pulkanatlılar veya kelebekler (Lepidoptera) takımının kanatlı fertlerine verilen genel ad. 150.000 kadar türü bilinmektedir. Vücutları kiremit dizilişi şeklinde renkli pullarla örtülüdür. Pullar, uçları yassılaşarak genişlemiş kıllardır. Ufak sarsıntılarda koparlar. İki çift olan kanatlarının büyüklüğü türlere göre değişir. Pek az türde ve bâzı türlerin dişilerinde kanat bulunmaz. Emici tipteki ağız parçaları hortum şeklindedir. Kullanılmadığı zamanlar bu hortum başın alt tarafında helezon biçiminde kıvrılır. Balözü emerler. Çiçeklerin balözünün tadını ayaklarıyla alırlar. Tat alma cisimcikleri ayaklarına yerleşmiştir. Ayaklarıyla çiçeğin suyunu kontrol ederler. Beğendikleri takdirde kıvrılı duran hortumlarını uzatarak emerler. Eğer hortumlarının ucu ile tad alsalardı her çiçeğin tadına bakmak için kıvrılı duran hortumlarını açmak zorunda kalacaklardı. Bu durum da beslenmek için hem zaman kaybına, hem de enerji sarfiyatına sebep olacaktı. Arılarda tad alma duyusu kelebeklerden daha üstündür. Onlar hem dilleriyle hem de bacaklarıyla tad alabilirler.

Ağız organları, yalnız çiçek tozu (polen) ile geçinen “Micropterygidae” kelebek familyasında çiğneyicidir. Tüylü başlarında büyükçe iki petek göz ve çoğunda iki nokta (osel) göz bulunur.

Kelebekler faaliyet durumlarına göre gece ve gündüz kelebekleri olarak iki gruba ayrılırlar. Gece kelebekleri kalın ve ağır vücutlarıyla alaca karanlıkta veya gece uçarlar. İnce kıl gibi olan antenlerinin ucu sivridir. Bâzı türlerde antenlerde birer dizi tüy bulunduğundan tarak görünümündedirler. Genellikle renkleri mattır. Hızlı uçucudurlar.

Gündüz kelebekleri gece istirahat edip, gündüz uçarlar. İnce ve hafif vücutludurlar. Anten uçları topuzludur. Kanatları gâyet güzel renk ve desenlerle süslüdür. Uçuşları yavaştır. Bir yere konduklarında kanatlarını yukarıya dik tutarlar. Gece kelebekleri ise dinlenme hâlinde kanatlarını çatı gibi gövdelerinin üzerine kapatırlar veya tamâmen açık bırakırlar. Bu kâideler bütün kelebekler için geçerli değildir. Meselâ; Skiperler pervâne olmadığı halde antenleri incedir. Vücutları kalın ve renkleri mattır. Gündüz uçarlar. Çoğunlukla pervanelerle karıştırılırlar.

Gece kelebeklerinin işitme ve koku alma duyuları da çok hassastır. Bâzı türlerin erkekleri, 5 km uzaktaki dişinin kokusunu alabilirler. Gündüz kelebeklerinin duyargaları (anten) çıplak olduğundan bu hassaslıktan mahrumdurlar.

Kelebeklerde çoğalma yumurta ile olur. Kelebek yumurtaları yarım küre, küre, silindir ve iğ şeklindedir. Dişileri yumurtalarını tek tek veya gruplar hâlinde ağaç kabukları veya yapraklar üzerine yapıştırarak bırakırlar. Bâzıları da üst üste yapıştırarak kuleler meydana getirir. Bâzıları yumurtaların üzerini vücutlarından kopardıkları kıllarla bir kürk gibi kapatırlar. Kışı geçirmek zorunda kalan yumurtalar “Korion” denen sert bir kabukla örtülüdür. Yumurtadan çıkan larvalara “tırtıl” adı verilir. Kışı genellikle tamâmen gelişmiş olarak yumurta kabuğu içinde geçirir. İlkbaharda her yer yeşermeye başlayınca kabuğunu yırtarak besin aramaya çıkar. Dişi kelebekler yumurtlarken özellikle tırtılların beslendiği bitki türlerinin üzerine veya yakınına yumurtalarını bırakırlar.

Tırtıllarda üç çift göz ve 2-5 çift karın bacağı bulunur. Ağız parçaları ısırıcı çiğneyicidir. Alt dudağa dökülen ipek salgı bezleri vardır. Oburca beslenen tırtıllar, 4-5 defâ deri değiştirirler. Normal iriliğe ulaşınca ipek salgısı ile kendilerine koza örerler.

Koza içinde erginin şekillendiği pupa durumuna geçer. Bir müddet sonra pupa kabuğunu yırtar ve kozadan genç ergin yeni kelebek ortaya çıkar. Fakat hemen uçamaz. Kanatlarındaki damarların kanla dolması ve kuruyarak güçlenmesi için birkaç saat beklemesi gerekir. Bâzı erginlerin ömrü 24 saat, bir kısmının 1-2 aydır. Hayatları birkaç mevsim sürenler kış uykusuna yatar veya daha sıcak bölgelere göç ederler. Bunlar yüzlerce kilometrelik yolu uçabilecek güçtedir. İngiltere’de yaygın bir tür, havalar soğumaya başlayınca Kuzey Afrika’ya göç eder. Kuşların aksine kelebeklerin göçü tek yönlüdür. Amerika’da yaşayan bir çeşidin dışında hiçbiri geri dönmez.

Bâzı kelebekler zehirlidir. Bunlar çok yavaş uçar ve göz kamaştırıcı parlak renklere sâhiptir. Bu renkler düşmalarına karşı bir îkaz işâretidir. Böcekçil hayvanlar bunları yemekten çekinirler. Bâzı kelebekler de, sahte kafa işâretleri, kanatlarındaki göz işâretleriyle ve antene benzeyen kuyruk uzantılarıyla düşmanlarını şaşırtarak kendilerini korurlar. Bu işâretlere aldanan avcı hayvanlar, kelebeğin öldürücü olmayan kısmına saldırır. Yırtık kanatlı bir kelebek hayatını sürdürebilir. Birçokları da kondukları yerlerde tamâmen kamufle olabilirler. Kuru yaprak görünümündeki bâzı kelebekleri kondukları yerden ayırdedebilmek çok zordur.

Dünyâ üzerinde en çok kelebek kolleksiyonu yapılmaktadır. Mikroskopla incelenen rengârenk pulları çok farklı desenler ortaya çıkarır. Amerika’daki Tabiat Tarihi Müzesinde görevli Kjell B. Sandred, 1,5 yıllık bir çalışma sonucu kanatlarında çeşitli rakamlar taşıyan kelebeklerin kolleksiyonunu yaptı. Bu şifreli kanatlardan 1’den 9’a kadar olan rakamların resmini çekmeyi başardı. Bâzı türlerin kanatlarında 89 rakamı bulunmaktaydı. Ayrıca nâdir de olsa kanatlarında Allah lafzının bulunduğu kelebekler de tesbit edildi. Dr. Gilbert bunların sonsuz kudret sâhibi olan Allah tarafından kanatlar üzerine nakşedildiğini açıkladı.