Alm. College (f), Fr. College, İng. College. Avrupa’da genel olarak orta öğrenim sonrası eğitim veren öğrenim kurumlarına; Türkiye’de ise programlarında bir yabancı dil öğretimine ağırlık veren resmî veya özel Türk, yabancı lise dengi okullara verilen ad.

Lâtince collegium kelimesinden türetilen kolejler, on dördüncü yüzyılda İngiltere’de kurulmaya başladı. Winchester College ile Eton College gibi kolejler, Cizvitlerin katolik ülkelerde ve sömürgelerde misyoner faâliyetlerini yürütmek için açtıkları kolejlerdir. Ortaçağın sonlarından başlayarak diğer Avrupa ülkelerinden de üniversite öğrencilerini barındırmak için kolejler kuruldu. Bunlardan Paris, Oxford ve Cambridge üniversitelerinde kurulmuş olanları çok gelişti. I. François tarafından Paris’te kurulan College de France, Yunanca, Lâtince ve İbrânice dillerini öğretmeyi gâye edinmişti. On beşinci yüzyılda hemen hemen bütün üniversite öğrencileri kolejlerde yaşıyor, kitaplık ve ilmî kaynaklardan faydalandıkları gibi düzenli maaş alıyorlardı. Sonunda kolejler tamâmen eğitim ve öğretim faâliyetini üstlendi.

Sonraki asırlarda Amerikada kurulan kolejler yüksek tahsil veren kuruluşlar olarak ağırlığını hissettirdi. Kolejler öğrencileri yetiştirip, üniversite bitirme imtihanlarına hazırladılar. Buralarda yetiştirilen öğrencilere diploma veren üniversiteler kuruldu. Çoğu birbirine uzak birçok başka kolej öğrencileri diploma imtihanları için bir üniversiteye bağlandılar. On dokuzuncu yüzyılda İngilizler çeşitli sömürge ülkelerinde açtıkları kolejleri, Londra’daki üniversitelere bağladılar. Kanada’nın Atlas Okyanusu kıyısındaki eyâletleriyle, Ontario’da kolejler kuruldu.

ABD’de kolej terimi, lisans diploması veren dört yıllık yüksek öğrenim kurumları veya iki yıllık bir öğretimden sonra sertifika veren okullar için kullanıldı. 1783’te ABD’de lisans diploması veren dokuz kolej vardı. Bunlar resmen değilse de üniversite adıyla anılıyordu. Bağımsızlıktan sonra eyâletlerde bu kolejleri andıran üniversiteler kuruldu. On dokuzuncu yüzyılda kolej adıyla çeşitli yüksek öğrenim kurumları, özellikle öğretmen ve tarım yüksek okulları da kuruldu. Almanya’da da programında teknik konularda derslere yer veren, bâzı kurumların adında kolej kelimesine rastlanmıştır. Fransa’da ise kolej terimi sâdece orta öğretim kuruluşları için kullanılır. Türkiye’de de kolej denince daha çok orta öğretim kurumları akla gelir.

İslâm dîninin yayılmasına mâni olamayan ve Müslümanları Haçlı Seferleri düzenleyerek meydan muhârebelerinde mağlûb edemeyen Hıristiyanlar, İslâmiyeti yok etmek ve Müslümanları mağlub etmek için çeşitli sinsi yollara başvurdular. Papalığın önderliğinde kurulan ve bütün Hıristiyan devletlerce desteklenen misyoner teşkilâtları İslâm ülkelerinde çeşitli yıkıcı faaliyetlerde bulundular. Gittikleri memleketlerin insanlarını önce kendi din, inanç ve kültürlerinden soğuttular. Sinsi metodlarla Müslümanlar arasına ayrılık ve fitne tohumları attılar. Bilhassa dış ve iç düşmanlarının çalışmaları neticesinde Osmanlı Devletinin zayıflamasından istifâde ettiler. 1839 Tanzimat Fermânı ve daha sonra yayınlanan Islahat Fermânında garyi müslimler ve azınlıklar için tanınan haklardan faydalanarak çeşitli faaliyetlere giriştiler. Osmanlı ülkesinin çeşitli yerlerinde ve diğer İslâm ülkelerinde gizlice faaliyet gösteren kolej adı verilen okullar açtılar. Bu okullarda görünüşte azınlıkların çocuklarına eğitim ve öğretim verildiyse de gerçekte okulun bulunduğu yerdeki Müslüman ahâliden ileri gelenlerin veya yardıma muhtaç durumda olanların çocuklarını alarak kendi inanç ve kültürleri doğrultusunda yetiştirmeye çalıştılar.

Örnek verecek olursak, Amerikan misyoner teşkilâtı Board çeşitli merkezlerde okullar açtı. İlk Amerikan misyoner okulu 1824 senesinde Beyrut’ta açıldı. Türkiye’de ise 1826 senesinde Miss Mary Reynold tarafından İzmir’de açıldı. Daha sonra 1834 senesinde İstanbul Beyoğlu Kız Okulu faaliyete başladı. Çoğu Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde olmak üzere çeşitli seviyelerdeki Amerikan misyoner okullarının sayısı gün geçtikçe arttı. Amerikan okullarının en faal dönemi, Birinci Dünyâ Savaşı öncesi yıllarda oldu. Meselâ 1910 yılında 6 yüksek okul (kolej), 29 orta dereceli okul, 395 ana okulu ve ilkokul olmak üzere toplam 430 Amerikan okulunda 23.474 öğrenciye eğitim ve öğretim verdiği tesbit edildi. Ana okullarıyla ilkokullar daha çok kırsal yörelerde yayılmış olup, Amerikalı misyonerlerin nezâretinde yerli öğreticiler kanalıyla ortaöğretime kaynak hazırlayan kurum niteliğindeydiler. Orta dereceli okullar yatılı ve gündüzlü, kız ve erkek okulları olmak üzere orta, lise ve sanat okulu seviyesindeydi. Yüksek okullar ise Amerika’daki kolejlere muâdil (denk) idi. Bu okulların her türlü eğitim ve kültür faâliyetleri ve ders programları Osmanlı idâresinin kontrolü dışındaydı. Misyonerler uygun gördükleri eğitimi uygun gördükleri biçimde uygulayabiliyorlardı.

Sultan İkinci Abdülhamîd Han zamânında Türkiye’de İtalyan, İngiliz, Rus, Avusturya ve Alman okullarından başka 400’ü aşkın Amerikan okulu bulunmaktaydı (Bkz. Robert Koleji). Sultan İkinci Abdülhamîd Han, devletin bekâsı ve milletin huzûru için bu okullardan ruhsatsız (izinsiz) olarak açılmış olanları kapattırdı. Amerikan hükümeti, büyükelçisi vâsıtasıyla bunların tescil edilmesini istedi. Fakat büyükelçinin mürâcaatı cevapsız bırakıldı. Son bir mürâcaat yaparak 400 okuldan hiç değilse 10 tânesinin tescilini isteyen Amerikan büyükelçisi, bu tescil yapılmadığı takdirde hükümetinin diplomatik münâsebetleri keseceği tehdidinde bulundu. İki devlet arasındaki siyâsî münâsbetleri bozmamak için bu on okul tescil edildi. Bunlar arasında Tarsus Koleji, Maraş Kız Koleji, Beyrut Koleji de vardı.

İkinci Meşrûtiyetten sonra iktidâra gelen idâreciler Amerikan okullarına karşı müsbet bir tavır takındılar. Hattâ bu dönemde, okullarda okuyan bâzı Müslüman-Türk öğrencilere burs verdiler. Mezun olanları maârif okullarına öğretmen tâyin ettiler.

Birinci Dünyâ Savaşı öncesinde faaliyet gösteren kolejlerden bâzıları ise şunlardır:İzmir American Collegiate, İzmir İnternational College, Merzifon Anatolia College, Harput Euphrates College, Antep Centrol Turkey College For Boys, Maraş Centrol Turkey College For Girls.

Cumhûriyet döneminde de bir kısım Amerikan okulları varlığını devâm ettirdi. Bunlar Robert Koleji, Arnavutköy Amerikan Kız Koleji, Tarsus Amerikan Koleji, İzmir Amerikan Kız Lisesi ve Üsküdar Amerikan Kız Lisesidir.

Bu okullar Temel Eğitim Kânununun çıkarıldığı 1973 senesine kadar kolej adıyla faâliyetlerini sürdürdüler. Bu târihte ise adları “lise” olarak değiştirildi. 1971 senesinde Robert Koleji’nin yüksek kısmı Boğaziçi Üniversitesi adıyla devlet üniversitesine çevrildi. Lise kısmı ise Arnavutköy Amerikan Kız Koleji ile birleştirildi. Özel Amerikan Robert Lisesi adını aldı. Sayıları sınırlı da olsa bu okullardan yetişen kimseler daha sonra ülkenin iş ve ticâret hayâtında etkili oldular. Türkiye’deki ekonomik ve sosyal hayâtın dış dünyâ ile olan münâsebetlerinde vazîfe aldılar.

Millî Eğitim Bakanlığı 1956 senesinden îtibâren çeşitli illerde “Maârif Koleji” adıyla umûmiyetle İngilizce olmak üzere diğer yabancı dillerde öğretim yapan resmî kolejler açtı. Sekizinci Millî Eğitim Şûrâsında “Kolej, okul, enstitü” gibi adlarla anılan bütün ortaöğretim kurumlarının adı “lise” olarak değiştirildi. 1973 târih ve 1739 sayılı Temel Eğitim Kânûnu’na göre resmî kolejlere “Anadolu Lisesi” adı verildi. Türk veya yabancı kişi ve kuruluşlar tarafından açılmış olan kolejler de “lise” adını aldı.

Türkiye’de bugün sâdece İçişleri Bakanlığına bağlı olarak eğitim ve öğretim veren, yüksek tahsîle ve Polis Akademisine öğrenci yetiştiren lise seviyesinde Polis Kolejleri faaliyetlerini sürdürmektedir (1993).