Alm. Genossenschaftswesen (n), Fr. Coopèratisme (m), İng. Cooperative system. Kendi arzu ve irâdesiyle ve ortak sıfatiyle bir araya gelen gerçek veya tüzel kişilerin iktisâdî güçlerini artırmak, özellikle meslek ve geçimlerine âit ihtiyaçlarını karşılıklı yardım, dayanışma ve kefâlet sûretiyle sağlayıp korumak maksadıyla iktisâdî yönden meydana gelen teşekkül.

Günümüzdeki kooperatifin ilk kurulduğu ve geliştiği yer İngiltere olmuştur. Bunun birtakım tarihî sebepleri mevcuttur. Kapitalizmin gelişmesi ile istismar edilen işçi ve esnaf kesimi, kooperatifleşme mecburiyetini hissetmiştir. Kapitalist fabrika sanâyiinin meydana getirdiği sosyal dengesizliklere karşı hâl çaresi aramak mecburiyetinde kalan İngilizlerden Robert Owen, üretim kooperatifinin öncülüğünü yapmıştır. 21 Aralık 1844’te İngiltere’nin Rochdale kasabasında 12 tekstil işçisi bazı temel prensipleri ihtivâ eden bir tüketim kooperatifi kurmuşlardır.

Bu prensipler: İştirak hissesi ne olursa olsun, üyeler arasında eşitlik sağlamak, üyelerin siyasî ve dinî inançları karşısında tam bir tarafsızlıkla hareket etmek, satışları peşin para ile ve câri piyasa fiyatına göre yapmak, elde edilen kârı, her üyenin kooperatiften yaptığı alış veriş oranına göre(risturn) şeklinde dağıtmak şeklinde kabul edilmiştir.

Kooperatifçilik, her memleketin iktisadî ve sosyal bünyesine göre oldukça değişik bir gelişme göstermiştir. Meselâ tüketim kooperatifleri İngiltere’de, kredi ve yapı kooperatifleri ise Almanya’da yaygın bir hâle gelmiştir.

Türkiye’de ilk kooperatifçiliğin, Midhat Paşanın kurduğu “Memleket Sandıkları” ile başladığı söylenir. Ancak kooperatif tarifine uygun şekildeki ilk deneme, yine Midhat Paşa tarafından 1863’te Tuna vilâyetinde Zirâî Kredi ve Zirâî Satış Kooperatiflerinin kurulması sûretiyle olmuştur. Daha sonra 1913’te, İzmir İncir Müstahsilleri Satış Kooperatifi denemesi olmuştur. 1929 ile 1935 yılları arasında, bir devlet müessesesi olan Ziraat Bankasının himâyesinde “Zirâî Kredi ve Satış Kooperatifleri” meydana gelmiştir. Bu kooperatifler dışında ayrı bir statüde faaliyet göstermek üzere 1969’da çıkarılan 1163 sayılı kooperatifler kanunu ile kooperatiflerin müesseseleşmesi temin edilmiştir. 1931’de İstanbul’da kurulan ve 1933’te Ankara’ya nakledilen Türk Kooperatifçilik Kurumu, Milletlerarası Kooperatif Birliğinin de üyesi bulunmaktadır.

Kooperatifleri başlıca; a) İstihlâk, b) Kredi, c) İstihsâl, d) Yapı olmak üzere ana faaliyet kollarına ayırmak mümkündür. Bu kooperatifler de sektörlere göre zirâî ve sınâî olarak faaliyet gösterirler.

Dünyâ kooperatifciliği zaman içinde gelişme ve genişleme gösterirken günümüzde ekonomik ve sosyal yapı içerisinde artan bir ehemmiyetle müesseseleşmesine devam etmektedir.

Bugün ülkemizde değişik isimler altında faaliyet gösteren birçok kooperatif mevcuttur. Bunların içinde en fazla yaygın olanı yapı kooperatifleridir. 1993 yılı îtibâriyle ülkemizde 31.032 kooperatif vardır.