Alm. Chcronologie, Zeitrechnung (f), Fr. Chronologie (f), İng. Chronology. Zamanı bölümlere ayıran ve olayları târihlerine göre sıralayan bilim dalı. Hâdiseler, meydana geldiği zamana göre sıralanarak veya belirli zaman aralıklarına yerleştirilerek mütalaa edilir. Bu şekilde kronolojik zaman tâyini gerçekleştirilmeye çalışılır.

Günümüzde üzerinde târihi bulunmayan herhangi bir eski malzemenin târihini tesbit etmek için yeni usuller geliştirilmiştir. Bunlardan biri “radyo karbon”ile zaman tâyinidir. Bir canlının ölümünden sonra mevcut “karbon - 14” belirli bir oranda azalır. Bu bilgiden faydalanarak malzemenin ömrü anlaşılabilir. Yine kemiklerin yaşları, umûmiyetle sâhib oldukları florin noktasından hareket edilerek bulunur. Bu ve benzer metodlar her geçen gün daha hassaslaştırılmaktaysa da, netîceler hiç bir zaman kesin değildir.

Belli başlı kronolojiler şunlardır:

Mısır kronolojisi: Mısırlılarda olaylar, kralların devreleri ile alâkalı olarak tesbit edilmiştir. Daha sonra kralların hangi yıllarda yaşadığına bakılarak daha kesin zaman tesbitine gidilmiştir. Ancak kralların isimlerinin veya yaşadıkları târihlerin kesin bilinmemesi, mevcut belgelerin kullanılmasında zorluk çıkarmıştır. Her ne kadar çeşitli listeler elde edilmişse de bunlar tam değildir. Diğer bir çeşit Mısır kronolojisinde ise, aynı târihlerde cereyan eden hâdiseler ve astronomik gözlemler kayıt edilmiştir. Meselâ; Boğazköy’de bulunan kayıtlar, aynı târihli Mısır, Bâbil, Asur ve Hitit kayıtları arasındaki alâkayı sağlamıştır.

Daha ilk zamanlarda Mısırlılar, Sirius yıldızının yükselmesini, Nil’in taşmasının müjdecisi olarak kutlarlardı. Bunun sonucu, yılı 30 günlük 12 aya ayırıp, her yıl sonunda 5 günlük bayram yaparlardı. Ancak bu çeşit yıl, her 4 yılda bir gün kısa gelmekteydi. Bu aksaklık M.Ö. 238’de Mısırlılar tarafından anlaşıldı ve her dört yıla bir gün ilâve edildi. Bu düzeltme de, Julius Caesar (Jül Sezar)ın takvimine esas olmuştur.

Bâbil kronolojisi:

Sümer ve Akkadların kronolojisinde Hammurabi’nin hükümdarlık târihi esas alınmıştır.

Âsur kronolojisi:

Âsurlular devrinde M.Ö. 911-626 seneleri arasındaki târih bilgileri bir senelik bir hatâ ile oldukça doğrudur. 1068 ile 911 seneleri arasında ise 10 senelik hatâ vardır. 1068 senesinden evvelki devrede hatâ ihtimâli daha fazladır.

Mîlâddan önce 800 yıllarına rastlayan Bâbil ve Âsur târihleri, Bâbil İmparatorluğu hakkında oldukça geniş bilgi vermektedir. Bâbilliler, astronomik takvim kullanmışlardır. Takvim 19 senelik sayılardan meydana gelmiştir. Ayların gün sayısı değişiktir.

Yahûdî kronolojisi: Bâbil kronolojisi Âsur kronolojisinin karışımı tatbik edilmiş, hükümdârların hükümdarlık sürelerini esas alarak sıralama yapılmıştır. Yahûdî kronolojistleri hassâsiyetten ziyâde simetriye önem verirlerdi. İsrâil hükümdâr sene sayısı 240’tır.

Hint kronolojisi: Hint kronolojisinde güneş senesi esas alınmıştır. Üç cins güneş senesi vardır. Biri 365 gün 6 saat 12,5 dakikadır. Bu tespiti, Ömer Aryabhata yapmıştır. İkincisi 365 gün 6 saat 12 dakika 30,915 sâniyedir. Üçüncüsü 365 gün 6 saat 12 dakika ve 36,36 sâniyedir. Aryabhata senesi, Julian senesini 576 senede 5 gün geçer ve güneşin Aries yıldız kümesine girmesi ile başlar.

Çin kronolojisi: Milâddan 2000 sene öncesine dayanan ay senesi esâsına göre 365 gün 6 saatlik sene sistemi vardır. 4 senede bir, ayların gün sayısı ayarlanmaktadır. 1911’de Çin Cumhuriyeti kurulunca Gregorian takvimi kabûl edildi. 1930 senesine kadar eski ve yeni sistem birlikte kullanıldı.

Japon kronolojisi: Muhtelif usüller kullanılmıştır:

1. Milâddan 660 sene önce başlayan devamlı takvim.

2. İmparatorun idâreyi ele alması ile başlayıp, diğer imparatora kadar geçen süre.

3. Çin’den alınarak, Mîladdan sonra 645 senesinden îtibâren uygulanan takvim.

4. Gregorian takvimi.

Yunan kronolojisi: Eski Yunanlılarda, her Yunan şehrinin kendisine göre takvimi vardı. Fakat esas yapıları birbirinin benzeri idi. Sene 12 aya bölünmüştü. Her ay 29 veya 30 gün sürüyordu. Ay senesi ile güneş senesi birlikte kullanılıyordu. Ay senesi, güneş senesinden 11 gün 6 saat kısa olduğu için, 8 senelik peryodlarla 3 ayın gün sayısında ayarlama yapılıyordu.

Roma kronolojisi: Bütün Avrupa devletleri takvimlerini, Romalılardan aldılar. Roma kronolojisinde bir sene 366 gün 6 saattir. 4 senelik peryod boyunca, 1,465 günlük bir düzeltme yapılması gerekmektedir. Roma Takvimi, astronomik takvimden farklıdır. Bu fark bilinmesine rağmen din adamları siyâsî sebeplerle takvimde değişiklik kabûl etmemişlerdir. Julian Caesar karışıklığa son vererek Mîlâddan önce 46 senesinde tamâmen güneş senesini (Julian) kabûl etti. Sene 365 gün 6 saat olarak kabûl edilmekle berâber, her dört senede bir 366 güne ayarlandı. Böylece astronomik sene ile güneş senesi arasındaki fark azaldı. 1582 senesinde bu takvim astronomi senesi ile çalıştırıldı ve Gregorian takvimi ortaya çıktı. Yunan Ortodoks kilisesi hâlâ Julian takvimini kullanmaktadır.

İslâm kronolojisi: İslâm kronolojisi, hazret-i Muhammed sallallahü aleyhi ve sellemin Mekke’den Medine’ye göç ettiği Hicret gününü esas almıştır. Bu sistem, hazret-i Ömer zamânında hicretin on yedinci senesi yürürlüğe konuldu. Peygamberimiz, hicrette, Mîladın 622’nci senesi Eylül ayının yirminci Pazartesi günü Medîne şehrinin Kubâ kenar mahallesine ayak bastı. Gece ile gündüzün müsâvî (eşit) olduğu bu mesûd gün, Müslümanların “Hicrî Şemsi” senebaşısı oldu. O gün Rebîülevvel ayının sekizinci günü idi. O senenin Muharrem ayının başı da “Hicrî Kamerî” senebaşı kabul edildi. Bu Kamerî senebaşı, Mayıs ayının on altıncı Cumâ günü idi. Kamerî sene, ay senesi olup, aylar 29 ve 30 günlük olarak 12 tânedir. Aylar, yeni hilâl ile başlar. Hicrî seneye âit ayların isimleri şöyledir: Muharrem, Safer, Rebîülevvel, Rebîülâhir, Cemâzielevvel, Cemâzielâhir, Receb, Şâbân, Ramazan, Şevval, Zilkâde, Zilhicce. Bu aylar bâzan 29, bâzan da 30 gün çeker. Şemsî sene ise yılı 365 gün kabûl eden güneş senesidir. Ayları da 12 aydır. Hicrî Şemsî senenin ayları şunlardır: Harîf-i evvel, Harîf-i sânî, Harîf-i sâlis (Sonbahar ayları); Şitâ-i evvel, Şitâ-i sâni, Şitâ-i sâlis (Kış ayları); Rebi-i evvel, Rebi-i sânî, rebii sâlis (İlkbahar ayları); Sayf-ı evvel, Sayf-ı sânî, Sayf-ı sâlis (Yaz ayları).