Alm. Stoff (m), Tuch (n), Fr. Etoffe (f), İng. tissue; fabric, material; cloth; texture. Elbise yapımında veya döşemecilikte kullanılan ipek, yün, keten vb. dokumaların genel adı. Kumaşı ilk olarak Âdem aleyhisselâm kullandı. Hazret-i Âdem yeryüzüne indirildiğinde Allahü teâlâ Cennet’ten ona birer çift koyun, keçi, öküz ve deve gönderdi. Bunlardan birini boğazlamalarını ve yününden hazret-i Havva’nın eğirmesini, bunu dokuyarak kendisine hırka, hanımına gömlek yapmasını emretti. O zamandan beri insanların örtünme ihtiyaçlarını karşılamak için kumaş yapmak ve kullanılır hâle getirmek başlıbaşına bir meslek ve zenaat oldu.

Kumaşın yapımında kullanılan ipliğin ham maddesi üç yoldan elde edilir: 1) Hayvanlardan yün, ipek; 2) Bitkilerden pamuk, keten vs; 3) Sentetik olanlar ki tahta selülozünden royan; kömür ve petrolden naylon, tergal, krylon.

Uzun yıllar elle dokunan kumaşlar makinanın keşfi ile fabrikalarda seri halde îmâl edilmeye başlandı. Günümüzde tekstil sanayi başlı başına bir sanat dalı hâlindedir. Tabiî ve sun’î hammaddelerden istifade edilerek yapılan kumaşların çeşidi pek çoktur.

Üretiminde kullanılan tekniğe göre üç çeşit kumaş vardır:

Dokuma kumaş: Uzunlamasına çözgü ipliği ile, bunların arasından geçen atkı ipliğinin dokunmasıyla elde edilir.

Dokunmamış kumaş: Genellikle mekanik ve kimyasal işlemlerin sonucunda gelişigüzel veya tabakalandırılmış liflerin birbirine kenetlenmesiyle elde edilir. Mekanik usulle ucu kanca şeklinde kırılmış iğnelerle liflerin birbirine dolanması sağlanır. Bâzı liflerin basınç ve sıcaklık etkisiyle keçeleşme özelliğinden istifâde edilerek elde edilen keçe ise dokunmamış kumaş cinsindedir.

Örgü kumaşlar: Bir tek bobinden gelen iplik üstüne ileri geri hareketle ilmik atılması veya örgü makinalarında olduğu gibi birçok ipliğin bitişik dizideki ipliklerle bir ilmikle tutturulması yoluyla elde edilir.

Dokuma kumaşlar, yapı olarak atkı adı verilen bir sıra ipliğin, çözgü adı verilen ikinci bir iplik sırasının altından ve üstünden geçmesiyle elde edilir. Yalın dokuma adı verilen dokumalarda atkı ipliğiyle çözgü ipliği birbiriyle dik açı yapacak şekilde dokunurlar.

Kumaş örgü desenlerinde en küçük birime “armür” adı verilir. Başlıca üç çeşit armür vardır: Bez ayağı, serj veya dimu, saten.

Bez ayağı; atkı ipliğinin çözgü ipliklerinin bir altından, bir üstünden geçirilmesiyle elde edilir. Bez ayağı, “hasır örgü” veya “tafta” olarak da adlandırılır.

Serj veya dimi, atkı ipliklerinin, her çözgü ipliğinin altından veya üstünden geçmesiyle meydana gelir. Bu örgünün diğerlerinden farkı, her atkı ipliğinin geçişinde, bu ipliğin bir öncekine göre sağa veya sola ipliğin kaymasındandır. Buna “diyogonol desen” de denir. Diyogonol desenler kumaşın altında üstünde görülür.

Atkı ile çözgü ipliklerinin birbirlerinin altından ve üstünden geçirilmesi sırasında yapılan belirli değişikliklerle düz ve fitilli kadife ile halı gibi dokumalar elde edilir. Çizgili, damalı ve desenli dokumalar, iki veya daha çok doku çeşidinin, dokumanın tamamında bir araya getirilmesiyle elde edilir. Bunlardan en tanınmışı olan balıksırtı desende S ve Z diyogonallar arka arkaya gelir. Zemin yapısına ilâve edilen ipliklerin düzenlemesiyle istenilen desenler teşekkül ettirilir.

Dokumalarda renk: Atkı ve çözgü iplikleri boyunca çeşitli renklerin kullanılmasıyla değişik tipte desenler elde etmek mümkündür. Renkli iplik grupları büyükse, renkli çizgiler ve damalar ortaya çıkar (Ekose kumaşlarda olduğu gibi). İplik grupları küçükse, dokuma renk görüntüsü belirgin özellikte olmadığı için, atkı ve çözgü ipliklerini meydana getirdiği çok sayıda desenin teşekkül ettiği bir dokuma görüntüsü ortaya çıkmış olur.

Kumaşlarda desen: Günümüzde desen basma, metal yüzeylere desen oyulmuş merdanelerle yapılır. Bu baskı çeşidinde desen merdanesi, büyükçe bir döner silindir üstünden geçen kumaşa deseni basar. Desendeki her renk için ayrı bir merdane kullanılır. Her renk için bir merdanenin lüzumlu olması bu çeşit baskının pahalıya mâl olmasına sebebiyet verdiğinden bu tür usul, yalnızca binlerce metreden meydana gelen sürekli basma işlemlerinde kullanılır.

Serigrafi: Serigrafide, dikdörtgen bir çerçeveye gerilmiş kare gözenekli bir kumaş üstüne fotokimyasal usulle geliştirilmiş bir şablon kullanılır. Bu usulde çerçeve kumaşın üstüne yerleştirilir ve boya bir lastik tarak vâsıtasıyla yayılarak deliklerden kumaşa geçirilir. Bu çeşit renk verme yalnızca özel baskılar için kullanılır. Elle yapılan bu renk verme işleminde, kumaş bir masaya yayılır. Her renk için ayrı bir çerçeve, masa boyunca hareket ettirilir ve desen basılır. Serigrafide sürekli desenlerin basılması istenilen iyi bir sonucu vermez. Bu sebeple serigrafiden daha süratli olan mekanik sistemli merdaneyle baskı daha süratli olduğu için serigrafiye tercih edilir. Bu usulde, kumaş, daha kısa bir masada, sonsuz bir kayış çevresinde döndürülür. Çerçeveler yukarıdan kumaşa bastırılıp kaldırılır ve kumaşa yeni bir rengin basılması için kayış hareket ettirilir.

Çıkartma baskı: Kumaşa desen basmada en son yenilik çıkartma baskıdır. Kâğıt merdaneyle baskıda kusursuz bir baskı elde edilir. Bu usulde 200°C’ye kadar ısıtılarak gaz hâline gelmiş olan boyayla, kâğıda desen basılır. Bir sıcak pres içinden kumaşla birlikte desen basılı kâğıt geçirilir. Kâğıttaki desen pres vâsıtasıyla kumaşa geçer. Bu çeşit baskı, boyayı soğutmayan ince kumaşlarda iyi sonuç vermektedir.