fıkıh, tefsir, astronomi ve matematik âlimi. İsmi, Mahmûd bin Mes’ûd bin Muslih el-Fârisî eş-Şîrâzî olup, lakabı Kutbüddîn’dir. 1236 (H.634) senesi Safer ayında Şîrâz’da doğdu. Hâfızası çok kuvvetli olan Kutbüddîn Şîrâzî, önce fen âlimi ve tabib olan babasından ilim öğrendi. Amcasından ve daha sonra da Zeki el-Berkeşâî Şems-ül-Ketbî’den tıp bilgileri öğrenerek tabib oldu. Matematik ve astronomi ilimlerini ise Nâsireddîn Tûsî’den öğrendi.

Kutbüddîn Şîrâzî, ilim aşkı ile pekçok ülkeleri gezdi, İran, Irak, Sûriye ve Anadolu’ya gitti. Sivas ve Malatya civârında bulundu ve kâdılık yaptı. Oradan Şam’a elçi gönderildi. Sonra Tebriz’e yerleşerek aklî ve naklî ilimlerde ders verdi. Çok talebe yetiştirdi. Zarîf ve latîfeci idi. Dımaşk’da da ders okuttu. Fakirleri gözetir, cemâatle namaza önem verirdi. Zamânın âlimleri ona, büyük âlim mânâsına gelen Şârih-ul-Allâme dediler. Şîrâzî, 1311 (H.710) senesi Ramazân-ı şerîf ayında Tebrîz’de vefât etti.

Büyük hadis âlimi Zehebî onun hakkında; “Kutbüddîn eş-Şîrâzî’nin îtikâdı düzgün ve kuvvetli olup, Kur’ân-ı kerîm’in çok okunmasını söylerdi. Kendisi medh olunduğu zaman tevâzu gösterir ve; “Keşke ben, Resûlullah’ın yaşadığı zamanda yaşasaydım da, kör ve sağır olsaydım. Belki Resûl-i ekremin mübârek nazarı bana rastlardı” derdi. Güzel huylu idi. Talebeleri ona çok hürmet ve saygı gösterirlerdi” demektedir.

Kutbüddîn Şîrâzî, çeşitli ilim dallarına âit bir çok eser yazdı. Eserlerinden bâzıları şunlardır: 1- Dürret-üt-Tâc li Gurret-ud-Dibâc-fil-Hikme: Matematik ve astronomi konusunda geniş muhtevâlı ansiklopedik bir eserdir. Eserin astronomi ile ilgili bölümü, Tûsî’nin eserinin şerhidir. Matematik bölümünde ise geometri ve aritmetik kısımları mevcuttur. Aritmetik bölümü; a) Farklı türden olan sayıların özellikleri, b) Mantıkî bağıntılar, c) Poligonal sayılar, d) Oranlar olmak üzere dört kısma ayrılmıştır. Kutbüddîn Şîrâzî, sayıları çift, tek, mükemmel, eksik gibi türlere ayırmaktadır. Daha sonra bunlarla ilgili özellikleri ele almaktadır. Bu arada aritmetik dizinin toplamının kapalı formülünü bildirmektedir. Çeşitli sayı serilerini incelemekte, onların genel terimleri için formüller geliştirmektedir. Asal sayılar dizisini incelemiş bunları diğer sayılarla karşılaştırıp özelliklerini bildirmiştir. Mükemmel sayı olarak (2n-1).2n-1’i târif etmektedir. Böyle târif ettiği diğer sayı dizileri, Sâbit bin Kurra’dan sonra sâdece Kutbüddîn Şîrâzî’nin eserinde bulunmaktadır.

2- Nihâyet-ül-İdrâk fî Dirâyet-il-Eflâk: Astronomi alanında en önemli eseridir. Bu kitap, yalnız çok tafsîlâtlı bir astronomi eseri olmayıp, aynı zamanda jeodezi, meteoroloji, mekanik ve optik dallarında da bilgiler vermektedir. Esas olarak Nâsıreddîn Tûsî’nin Tezkire adlı eserine dayanırsa da, ondan daha geniş olup, pek çok yenilikler ihtivâ etmektedir. İbn-i Heysem ve Nâsıreddîn Tûsî, gezegen yörüngelerinin kürevî yüzeylere teğet olduklarını ileri sürmüşlerdir. Kutbüddîn Şîrâzî, bunların arasında bir mesâfenin olabileceğine dikkat çekmektedir. Eserde ayrıca dünyânın durması veya hareket etmesine dâir uzun bir inceleme mevcuttur. Pek çok astronomik el kitapları gibi bu eser de kısmen coğrafî niteliğe sâhiptir. Meselâ, denizler hakkında bilgi vermekte ve iklimleri, Bîrûnî’ye benzer şekilde anlatmaktadır.

3- İhtiyârât-ı Muzafferî, 4- Kitâb-üt-Tuhfet-iş-Şâhiyye fil Hey’e: Astronomiye dâirdir. Nihâyet-ül-İdrâk’ın bir şerhidir. Bu eser, 1281’de tamamlanmış olup, dört bölümden ibârettir. El yazması, Leningrad Devlet Üniversitesi Kütüphânesinde mevcuttur. 5- Kitâb-ut-Tebsira fil-Hey’e, 6- Şerh-ut-Tezkiret-un-Nâsırıyye: Nasîreddîn Tûsî’nin Tezkiresi’nin şerhidir. 7- Kitâbu fe’altü felâ Takvimü fil-Hey’e, 8- Risâle fî Hareket-id-Derece ven-Nisbe Beyn-el-Mustevî vel-Münhanî: Dönme hareketi ve doğru ile eğri arasındaki münâsebet hakkında bir eserdir. 9- Risâle fî Beyân-il-Hâce ilet-Tıbb ve Âdâb-il-Etibbâ ve Nesâyahum: Tıbbın üzerine açıklamalar ve tabibin davranışı, vazifeleri hakkındadır. 10- Şerhu Hikmet-ül-İşrâk, 11- Feth-ül-Mennân fî Tefsîr-il-Kur’ân.

Şîrâzî, astronomi ile ilgili eserlerin yanında göz hastalıkları hakkında ve Fârisî olarak şiir şeklinde, dînî birçok eser yazmıştır. Bu eserler Taşkent, Özbek Bilimler Akademisinde Şarkiyat El yazmaları bölümünde mevcuttur.

Kutbüddîn Şîrâzî, optik alanında büyük rol oynamıştır. Meşhur talebesi Kemâlüddîn Fârisî başta olmak üzere bu alanda çalışan pekçok talebe yetiştirmiştir. Maalesef Kutbüddîn-i Şîrâzî’nin yazdığı eserlerin hiçbiri basılmamış ve ilgili ilim adamlarının tedkîkine sunulmamıştır.