Alm. Halen (m), Fr. port, hawre (m), İng. Harbor; seaport. Gemilerin barındıkları, yük alıp boşalttıkları, yolcu indirip bindirdikleri, çeşitli tesisleri bulunan tabiî veya sun’î olan deniz kenarı. Eski çağlardan beri tabiî hâlde olan körfezler liman vazifesini görmüş, tekniğin ilerlemesiyle sun’î limanların yapımına ve kullanımına başlanmıştır.

Tabiî limanlardan faydalanılması, gemicilik târihi ile başlar. Fakat sun’î limanların kullanma târihi kesin olarak bilinmemektedir. Eskiden en büyük liman faaliyetleri Akdeniz’de toplanmıştı.Çünkü büyük imparatorlukların kurulması ve mübâdelelerin gelişmesi bu bölgede idi. Giritliler, Yunanlılar, Fenikeliler, gemilerini, geceleri kumsal yerlere çekiyorlardı. Daha sonra gemicilik gelişince tabiî limanlar kullanılmaya başlandı. Milâddan önce eski Mısırlılar veFenikeliler, ilk defa liman ve dalgakıran yaptılar. Büyük İskender’in İskenderiye şehrini kurduğu zaman Pharos Adasını 1600 m uzunluğunda, 180 m genişliğinde bir yolla karaya bağladığı bu yolun iki yanına birer liman yaptığı bilinmektedir.

Ortaçağda denizcilik daha da gelişti. Bu sebepten limanlar büyük önem kazandı. Hele on dokuzuncu yüzyılda milletlerarası yarış dolayısıyla limanların sayısı çoğaldı. Ticâret limanları, askerî limanlar ayrı ayrı tesis edildi. Limanlara bağlı şehirler çok gelişti, bu yüzden buralardaki nüfus gitgide arttı.

Limanlar tabiî, sun’î ve yarı sun’î olmak üzere üçe ayrılır:

Tabiî limanlar: Burada, limana âit tesisleri kurmak kâfidir. Buralara gemi rahatlıkla girip çıkabilir. Memleketimizde Sinop limanı, dünyâda ise New York, Hong Kong limanları bu tip limanlardır.

Sun’î limanlar: Açık deniz kıyılarında kurulmuştur. Bu çeşit limanlar dalgakıranlarla korunur. Zonguldak, Mersin limanları bu tip limanlardır.

Yarı sun’î limanlar: Yarı tabiî bir sığınağı olduğu hâlde sun’î olarak takviye edilmiş limanlardır. Limanlar kullanılış maksatlarına göre barınma limanları, askerî limanlar, balıkçı limanları gibi isimler alırlar.

Bir limanın rahatlıkla kullanılabilmesi için suyun en az 25-30 metre derinliğe sâhib olması gerekir. Böylece, büyük tonajlı gemiler, karaya oturmadan limana rahatlıkla girip çıkabilir. Geniş limanlar ise gemilerin manevra yapmalarına elverişli olur. Gemilerin kolayca demir atabilmeleri için dip kısmı fazla kumlu ve fazla kayalık olmamalıdır. Büyük limanda gemilerin yükletilip boşaltılmasına yarıyan rıhtımlar, depolar, havuzlar bulunur.

Kıyıdan açıkta bulunan limanlar olduğu gibi, karaların içinde bulunan limanlar da vardır. Karaların içinde bulunanlar, kanal veya nehirlerle denize bağlıdır. Almanya’daki Hamburg limanı bu tip limanlardandır.

Akdeniz, Karadeniz ve Ege’ye tamâmen hâkim olan Osmanlılar zamânında, çeşitli limanlar yapıldı ve bunlardan istifâde edildi. Devletin merkezi olan İstanbul’da, ilk önce Galata’da sonra da Haydarpaşa’da liman tesisleri kuruldu. Bunlar yetmediğinden Salıpazarı ve Tophane’de modern tesisler yapıldı. İstanbul, deniz trafiği bakımından dünyânın sayılı limanlarındandır.

Türkiye, üç yandan denizlerle çevrili olduğundan birçok liman yapılmıştır. Marmara’nın Trakya kıyılarında tabiî liman yoktur. Anadolu yakasındaki Erdek tabiî, Bandırma, sunî bir limandır. Marmara’da en önemli liman İstanbul limanıdır. Haliç tam mânâsıyla tabiî limandır.

Karadeniz’de Sinop’tan başka tabiî liman yoktur. Samsun, karayolu ve demiryolu ile Anadolu’ya bağlı olduğundan önemli bir sun’î limandır. Trabzon’da ve Giresun’da da sun’î limanlar yapılmıştır. Karadeniz’in batı körfezinde pekçok liman bulunmasına rağmen doğudakilerin önemi daha büyüktür. Batı Karadeniz kıyılarındaki limanlardan İnebolu, Ereğli, Zonguldak limanları ile Doğu Karadeniz’deki Rize, Hopa, Ünye, Fatsa, Tirebolu küçük fakat ticârî yönden önemli limanlardır.

Ege kıyılarında büyüklü küçüklü pekçok liman vardır. En önemli büyük liman, İzmir limanıdır. Bu liman yurdumuzun en geniş ve gemilerin korunması yönünden en elverişli bir tabiî limanıdır. Alsancak’ta modern liman tesisleri mevcuttur. Ege Denizindeki diğer limanlar: Dikili, Foça, Ayvalık, Edremit, Güllük, Bodrum, Kuşadası, Fethiye, Çeşme ve Marmaris’tir. Marmaris rüzgârlara karşı korunmuş tabiî bir limandır.

Mersin, Antalya önemli limanlardır. Yurdumuzun en önemli ihraç merkezi olan Mersin’de çok modern bir liman yapılmıştır.

Modern bir limanda şunlar bulunur:

Gemi tezgâhları, deniz uçağı hangarı, kalafat yeri, meteoroloji ve işaret merkezi, fener, rıhtım, liman ağzı, liman dışı, dalgakıran feneri, dalgakıran, şamandıra, römorkör, antrepola, silo, rıhtım, demiryolu, vinç, yük gemisi, sığ yerleri gösteren işâretler, liman havzası iskele, yolcu gemisi, vs.

Limanlarla ilgili bâzı tâbirler şunlardır:

Liman feneri: Denizde çarpışmayı ve diğer kazaları önlemek için, demirleri gemilerin baş ve kıç taraflarında belirli bir yüksekliğe çıkabilen beyaz sinyalli fener.

Liman ağzı: Gemilerin limana girip çıkmasını sağlayan ağız.

Liman hizmeti: Limandaki faaliyetlerin kontrol ve gözlem hizmeti.

Tıkalı liman: Suların çekilmesiyle ağızları kapanıp gemilerin giremediği limanlardır.

Tâlimat limanı: Uzak seferlere çıkacak gemilere bilgi vermek, onlara yardımcı olmak için büyük deniz yolları üzerinde bulunan limanlardır.

Uğrak limanı: Her çeşit geminin girip çıktığı limandır.

Ticâret limanı: Sâdece ticâret gemilerine ayrılmış, yalnız bu işler için kullanılan limanlardır.

Yarı Cezir limanı: Suların normal seviyenin altına biraz düştüğü zaman bile ağzı girişe açık olan limanlardır.

Türkiye’de limanların, rıhtımların ve iskelelerin işletilmesi, Devlet Demiryolları İşletmesi (TCDD) ile Denizcilik Bankası tarafından ortaklaşa yürütülür. Limanlarımızdan Antalya, Giresun, Hopa, İstanbul Avrupa Yakası (Salı Pazarı, Galata, Sarayburnu), Rize, Tekirdağ, Trabzon limanları işletme müdürlükleri Denizcilik İşletmesi Genel Müdürlüğüne; Bandırma, Derince, İskenderun İstanbul Anadolu Yakası (Haydarpaşa), Mersin, İzmir, Samsun limanları işletme müdürlükleri ile Van Gölü Feribot Müdürlüğü ise TCDD Limanlar Dairesi Başkanlığına bağlıdırlar (1993). Yurdumuzda başlıca büyük limanlar İstanbul, İzmir, Mersin, Bandırma, Antalya, İskenderun, Giresun, Trabzon, Derince ve Samsun’dadır. Bu limanların Avrupa seviyesinde olanları; İstanbul, İzmir ve Mersin’dir.

dikkat tablo var