Alm. (Drill-) Bohrer (m.), Fr. Foret (m.); foreuse (f.), İng. Drill, gimlet, auger. Çeşitli malzemelerde delik açmak ve açılmış delikleri genişletmek için kullanılan âlet. Matkapla delmede kullanılan, iki temel delme metodu vardır. Birinci metod daha çok mâdencilikte ve sondaj için kullanılan darbeli delme metodudur. Bu metodda kazıcı takım, aldığı darbelerle delinen ortama çakılarak ilerler. Bu ilerleme, vurulan darbelerle zeminden parça koparılarak, kesikli bir şekilde gerçekleşir. Daha yaygın olan ikinci delme metodu, dönel delme metodudur. Bu medodda dönen kesici takımlar, malzemeyi kesme ve öğütme yoluyla deler.

Darbeli delmede; ilerleme hızı, darbe gücüne, matkabın dönmesine tekâbül eden darbe sayısına ve darbe frekansına bağlıdır. Delme takımı ilerlemesinin eksen boyunca olmasını sağlamak için, bağımsız olarak belli aralıklarla, kesikli dönme hareketi yapar. Daha çok mâdencilikte ve toprak delmede kullanılır.

Dönel delmede, takım ucu için aşınma problemi, darbeli çalışanlara göre daha önemlidir. Aşınma, her dönüşteki ilerleme hızına, bastırma kuvvetine ve delme bölgesine gönderilen su veya yağ miktarına bağlıdır.

Kullanma yerlerine göre matkaplar iki ana bölüme ayrılırlar: Atölye matkapları, mâden matkapları. Atölye matkapları ev, atölye ve endüstride en yaygın kullanılan dönel tipte matkaplardır. Bunlar genellikle helisel matkap uçlarına sâhip olmalarına karşılık, marangoz atölyelerinde kullanılan yassı uçlu tipleri de vardır. Mâden matkaplarıysa darbeli veya dönel çeşitli tiplerde olabilen, mâdencilik ve sondaj için toprak ve sert kayaların delinmesi gâyesiyle kullanılan matkaplardır.

Atölye matkapları: Bir atölye matkabının takım sistemi, parça sistemi ve gövde olmak üzere başlıca üç ana kısmı bulunur. Gövde, küçük el matkaplarında portatif olabileceği gibi, ağır tezgahlarda rijit ve büyük olması gerekebilir. Parça sistemi, parçanın bağlandığı tabla ve tablanın hareketli olması hâlinde bunu kontrol ve tahrik edecek mekanizmayı kapsar. Tabla, el ile veya mekanik olarak tahrik edilir. Delme takımı ve parçanın bağlı olduğu tabla tek bir motordan tahrik edilebileceği gibi iki ayrı motordan da tahrik edilebilirler.

Tezgâhın esas ana sistemi takım sistemidir. Küçük portatif matkaplarda bir tek bu sistem vardır. Motor dışında başlıca önemli parçaları matkap uçlarını tutan mandren ve motor hızını matkap için uygun hıza indiren yalın, dişli sistemidir.

Matkap delme takımları matkabın en önemli kısmıdır. Dönel matkap takımları yassı ve helisel olarak iki tipte olabilir. Yassı matkap takım uçlarının bilenmesi zor olduğundan ve ilerleme için oldukça büyük kuvvet harcamak gerektiğinden, ancak yumuşak malzemeyle küçük çaplı deliklerde kullanılır. Genel olarak kullanılan dönel matkap takımları helisel matkap takımlarıdır. Takımın esas kısmı olan gövde üzerinde açılmış ağızlar mevcuttur. Takım birden fazla ağızlı olabilir. Ağız düz veya helisel açılmış kanallar şeklindedir. Bu şekilde delinen delikteki kaldırılan talaş bu kanallardan giderek uç kısmından malzeme yüzeyine iletilip dışarı atılır. Matkap takımlarında en çok kullanılan malzeme hız çelikleri denilen yüksek alaşımlı çelik türüdür. Bu malzemeden yapılan takımlar diğer normal çeliklerden yapılanlara göre daha yüksek kesme hızlarında ve sıcaklıklarda kullanılabilirler. Ev atölyelerinde kullanılan ucuz matkaplar, karbon çeliğinden yapılır. Atölye matkaplarının elektrikli el matkapları, düşey, radyal, yatay matkaplar ve çok milli özel delik tezgâhları olmak üzere çok çeşitli tipleri vardır:

1. El matkapları veya portatif matkaplar: Tabanca biçiminde yapılan bu tip portatif matkap, küçük çapta deliklerin delinmesinde veya tahta, plastik gibi metal olmayan yüzeylerin delinmesinde yaygın olarak kullanılır. Marangoz atölyelerinde kullanılan bâzı tiplerinde tahrik elle gerçekleştirilir.

2. Düşey matkap tezgâhları: Masa matkabı, ayaklı matkap, sütunlu matkap ve koordinat matkap tezgâhı gibi tipleri vardır. Delme işlemi, parça tezgâh tablasına sabitlenerek yapılır. Delici takım, tezgahtaki bir elektrik motoruyla döndürülür.

Çok hassâsiyet isteyen veya karışık delme işlemlerinde koordinat delik tezgâhları kullanılır. Bunlar genellikle nümerik kontrollu tezgâhlardır. Yapı olarak gâyet rijit olan bu tezgâhlarda matkap mili yanlız düşey doğrultuda, parçanın bağlandığı tabla ise otomatik kontrollu olarak düşey ve iki yöne yatay doğrultuda hareket eder. Bu hareketin hızı ve ilerlemesi optik, elektrik veya servo (hidrolik) olarak gâyet hassas kontrol edilebilir.

3. Radyal delik tezgâhları: Her çeşit delik delme ve işleme işlerini yapmaya ve genellikle 30 ile 80 mm çapında delik delinmesine elverişlidirler. Düşey tipin aksine olarak, radyallerde iş parçasının yeri sâbit olup, ayar, matkap milinin yerini ayarlayarak yapılır. Bu şekilde çok büyük parçalar bile rahatça delinebilir.

4. Yatay delik tezgahları: Ağır tezgâh sınıfına giren bu tezgâhlar delme işlerinden başka frezeleme, tornalama, raybalama, vida çekme gibi bütün delik işleme işleri için elverişlidir. Yüksek dönme sayısına sâhiptir (dakikada 3000-4000 devir). Üç doğrultuda delik delme işleri yapılabilir. Bilhassa büyük motorların silindir blokları, türbinler, buhar makinalarının gövdeleri bu çeşit tezgâhlarda işlenebilir. Bu çeşit tezgâhlar modern teknolojide nümerik kontrollu olarak en karışık parçaların bile bütün deliklerinin delinmesi ve işlenmesinde kullanılabilir.

5. Çok milli özel delik tezgâhları: Bu tezgâhlar seri îmâlâtta kullanılır. Bunlarda takım tutturma kafalarının sayısı fazla olup, aynı anda değişik takımların takılmasıyla bir veya birkaç parça üzerinde bulunan birçok deliğin aynı anda delinme ve işlenmesine imkan sağlayarak zamandan tasarruf sağlarlar.

Mâden matkapları: Bunlar genellikle toprak ve kaya zeminlerinin delinmesinde ve mâdencilikte kullanılan matkaplardır. Kamyon üstüne bağlı olarak mobil veya derin sondaj gâyesiyle kurulu platform şeklinde olabilirler. Başlıca tipleri darbeli, dişli ve dönel mâdenci matkaplarıdır.

1. Darbeli mâden matkabı: Darbeli delme, dönmeli delmeye göre daha yavaş bir metod olmasına karşılık birçok yerde bilhassa derin olmayan delme işlemlerinde kullanılır. Prensip olarak bir kablo veya çubukla bağlanan takıma arka arkaya darbeler iletilerek ve darbeler arasında takım dönerek delme işlemi yapılır. Her darbede takım ilerleme yapar. Darbeli delmede genellikle havalı çekiçli deliciler kullanılır. Kullanılan takımlar çubuk veya tüp şeklinde olabilirler. Kazıcı çubuk takımların uçları genellikle tungsten karbitten îmâl edilmiş veya kaplanmıştır. İçi boş boru şeklindeki kaya delme matkaplarının uçları takıma gömülmüş aşındırıcı sert malzeme parçacıkları ihtivâ eder.

2. Kazıcı dişli takımlı mâden matkabı: Sert kayalar için kazıcı dişli takım tatmin edici bir delme oranı sağlar ve hassas bir delme gerekmediği işlerde tercih edilir. Dişli takımlarda üç tâne dönen kazıcı dişli çark rulmanlarla, matkap takımının ucuna yataklanmıştır. Kazıcı dişlerin şekilleri keskin kenarlı dişler şeklindedir. Dönen dişli uçlarda yüzeyler aşınmayı azaltmak ve ömrü uzatmak için tungsten karpit ile kaplanmıştır.

3. Dönel mâden matkabı: Dönel delme metodunun kullanıldığı bu tip matkapların helisel ve kovalı olarak iki şekli vardır. Helisel mâden matkabında delik derinleştikçe çubuk eklenir. Arada delme durdurularak talaş temizlenir. Sulandırılmış çamur bir pompa ile yukarı çekilir. Kovalı tipte kovanın ağzında olan helisel ağız yardımıyla kova bir-iki dönüş sonunda doldurularak yukarı çekilip boşaltılır. Delmede dönel matkap kullanmak yalnız dikine değil her doğrultuda delmeye elverişli olduğundan çok yaygın kullanılır. Mâdenlerde de bu metoddan istifâde edilir.