Nerses Varjabetyan Patrik. Mığırdiç Hırımyan'ın istifası üzerine patrik seçildi. Bu sırada Osmanlı-Rus muharebesi son bulmuş, Rus ordusu Ayestefanos önlerinde durdurularak Ayastefanos Muahedesi imzalanmıştı. Patrik Nerses, Ruslar'ın İstanbul kapılarında bulunmasından yararlanıp bizzat Grandük Nikola'yı ziyaret etti. Daha sonra Mığırdıç Hırimyan, Horen Narbey, İstepan Papazyan ve Mosdiçyan'dan oluşan bir heyetle Nikola'ya bir muhtıra gönderdi. Muhtırasında Osmanlı Devleti aleyhinde şikayette bulunarak, Ermeniler’in bulundukları şark vilayetlerinde bir ermeni devletinin kurulmasına müsaade edilmesini, hiç olmazsa zikredilen yerlerin Rus himayesine alınmasını istiyordu" Patrik Nerses, aynı heyeti Avrupa'ya da göndererek Avrupa devletlerinin himaye ve müdahalesini sağlama yollarını aradı. Hırimyan, Roma, Viyana, Paris ve Londra'yı, Narbey de Rusya'yı ziyaret ettiler. Daha sonra Berlin'de Minas Çeraz ve İstepan Papazyan'la bir araya gelerek Berlin Kongresi'ne bir muhtıra sundular. Bunun neticesi olarak Berlin Muahedenamesi'ne 61'nci madde eklendi.

Patrik Nerses Varjabetyan, bu arada patrik olması sebebiyle kiliselerin onarım ve yapım işlerini de aksatmıyordu. Bir yangında hasar gören ve yeniden inşa edilen Gedikpaşa’nın Sarayiçi diye anılan yerdeki Surp Hovhannes Avedariç Kilisesi’ni 27 Haziran 1876’da ibadete açtı. Ahşap olarak yapılan bu kilise Türkiye Cumhuriyeti döneminde 1972 yılında da yanmış, 1975’de onarımdan geçmiş, 1986’da da esaslı bir bakım gördükten sonra dönemin patriği Şnork Kalustyan tarafından törenle açılmıştır.

Patrik Nerses’in altında imzasının bulunduğu 5 Mayıs 1879 tarihli genelge Sivas’ta ele geçirilmişti. Genelge şöyleydi; “İlişik önemli talimat ıslahat komisyonunun kararıyla bütün piskoposluklara gönderildiği gibi size de gönderildi. İyi mütalaa ederek uyanık olunuz. Ermenistan’ın tehlikeli zamanlarında, Ermeniler’in gördükleri zulüm ve işkencelerin ortadan kalkmasını ve ıslahat meselesini millet ele almıştır. Bu millet olma borcudur. Bu mesele ile uğraşmak bütün zihinleri tırmalarsa milletin ayrılığına sebep olur. Ermenistan meselesine zarar verir. Ermeni milletinden olup ve mezhepçe protestan, katolik, ortodoks ve buna benzer diğer mezhepten olan ermenileri şimdilik mezhep ayrılıklarına bakmayarak bu meselede hepsini bir araya toplayın ve birlik olun ki, Ermenistan meselesi yaşatılabilsin, kaybedilmesin.

Okullardaki çocukların fikirlerini dahi Ermenistan meselesiyle doldurun. Okulu olmayan ve öğretmen tutmaya gücü yetmeyen köylerde hiç değilse papazlar erkek ve kız çocuklarına imza atmasını öğretmelidirler. Ayrıca, şehirlerde ve köylerde okuma yazma bilmeyen büyüklere de yazı yazmayı öğretsinler. Hiç olmazsa imzalarını atabilsinler. Zira bu ilerde lazım olacaktır.

Avrupa devletleri, Anadolu’nun her tarafına konsoloslar tayin etmektedirler. Oralardaki ermeni meclisleri ve başkanları, konsoloslarla sık sık görüşüp buluşmalıdırlar. Ermeni milletinin dertlerini konsoloslara açıkça bildirmeli ve konsoloslarla tam ve yakın bir ilişki sağlanmalıdır ki, bizim meselemizin yabancı ağızlardan aleyhimize olarak konsoloslara duyurulmasına imkan kalmasın. Medeni Avrupa, mezhep ayırımı yapmadan bütün ermenilerin haklarını gözetir ve arka olur. Avrupa’nın medeni devletleri buna hazırdır. Hıristiyan ermenilerin dertlerini duymak ve onlara derman bulmak Berlin Konferansı’nın 61’nci maddesiyle çoğunluk hakları üzerindedir. Şimdiden biz bu çoğunluğu konsoloslara ispat etmeye çalışarak bu hakka layık olduğumuzu, becerikli namuslu olduğumuzu gösterelim.

Bilgiye susamışlığımızı göstererek islahat ve emniyeti arzuladığımızı kabul ettirelim. Her nerede olursa olsun karşımıza çıkan Avrupalı yolcuları güler yüzle karşılayıp ağırlayarak ermenilerin yaratılışındaki misafirperverliği de göstermelisiniz. Onlara eski ermenilik hikayelerini söyleyip ermeni davasına yardımcı olmak lazımdır. Avrupalı yolculara Ermenistan’ın bugünkü gerçek durumunu anlatarak onların yardımını dilemelisiniz.

Bunları kilise cemiyetleri ile kilise cemaatine duyurun. Ve telkin edin. Avrupalı yolcular hasta olurlarsa ve size muhtaç kalırlarsa hemen onların yardımına koşunuz ki, kalplerini kazanmış olasınız. Sizin böylesine örgütlere ihtiyacınız yoktur. Ancak, müslümanların eski barbarlığı yüreğinizde kökleşmişse korkmayınız, o zamanlar çoktan geçti.

Hıristiyan Avrupalı yolcularla çok samimi ve içten ilişkiler kurmalısınız. Bu talimatı bu nedenle göndermek lüzumunu duyduk. Osmanlı Devleti sizin Avrupalı yolcularla kurabileceğiniz samimi ilişkilere engel olamayacaktır. Eğer bunun için lüzum ve işkenceye uğranılırsa mahalli hükümete şikayet edilmelidir. Aynı zamanda en yakındaki konsolosa da durum bildirilmelidir. Patrikhaneye de olup bitenler bütün ayrıntılarıyla yazılmalıdır.

Patrik Nerses Varjabetyan Mayıs 1879”

Van'da daha önce kurulan Ararat, Şark, Muhibb-i Maarif, Kilikya cemiyetleri 1880'de Miyasyal İngerutyun Hayots adı altında Patrik Nerses’in gayretleriyle birleştirildi. Bu cemiyetin gayesi de, şark vilayetlerinde mekteplar açarak yeni nesli aydınlatmaktı. Nerses Varjabetyan’ın ölümünden sonra yerine Erzurum episkoposu Harutyun Vehabedyan 1885'te patrik tayin olundu.

Kaynak:Ermeni Portreleri Hüdavendigar Onur Burak Yayınları İstanbul 2000