İsveçli bilim adamı Alfred Nobel, 10 Aralık 1896 yılında düşündüklerinin çoğunu gerçekleştiremeden, İtalya'nın San Remo kentinde ölmüş ve ardında, büyük bir sürpriz olacak olan şu vasiyeti bırakmıştı:

"Mal varlığım şu şekilde değerlendirilecektir: Güvenli hisse senetlerine yatırılacak ana para ile bir vakıf kurulacak ve elde edilen kâr, bir önceki yıl insanlığa en çok yararı dokunmuş kişilere ödül olarak verilecektir. Sözü geçen kâr, beş eşit parçaya bölünecek ve şu şekilde paylaştırılacaktır: Bir kısım, fizik alanında en önemli buluşu ya da keşfi yapan kişiye; bir kısım, kimya alanında en önemli keşfi ya da gelişmeyi yapan kişiye; bir kısım, fizyoloji ya da tıp alanında en önemli buluşu yapan kişiye; bir kısım, edebiyat alanında en iyi eserin sahibine ve bir kısmı da, mevcut silâhların ortadan kaldırılması ya da azaltılması ve barış görüşmelerinin artırılması yolunda, uluslar arasında kardeşlik kurma adına en çok çalışan ve en iyi çalışmayı yapan kişiye verilecektir. Fizik ve kimya ödülleri İsveç Bilimler Akademisi; tıp ya da fizyoloji ödülleri Stockholm'daki Karolinska Enstitüsü; edebiyat ödülleri, Stockholm Akademisi ve barış ödülleri de, Norveç Parlâmentosu'nun atayacağı beş kişilik bir komite tarafından verilecektir. Ödüllerin dağıtılmasında, adayların milliyetine bakılmaksızın, İskandinav olsun olmasın, hak eden adayın seçilmesi, açık ve kesin isteğimdir."

Alfred Bernhard Nobel

Paris, 27 Kasım 1895

Nobel, tüm servetini "Nobel Ödülleri" olarak dağıtılmak üzere kurulacak bir vakfa bağışlamıştı. Vasiyete göre, Nobel'in serveti, fizik, kimya, tıp, edebiyat ve barış alanlarında ödüller vermek için değerlendirilecekti.

Nobel'in bu vasiyeti üzerine kurulan Nobel Vakfı, her yıl; fizik, kimya, tıp, barış, edebiyat ve ekonomi alanlarında ödüller veriyor. İlk ödül dağıtımı, Nobel'in beşinci ölüm yıldönümü olan 10 Aralık 1901'de yapıldı. Nobel'in vasiyetnamesi, ödüllerin her yıl fizik, kimya, tıp, edebiyat ve barış alanlarında "bir yıl önce insanlığa en büyük yararı sağlayanlara" verilmesini öngörüyordu. Ekonomi ödülüyse sonradan, 1968 yılında, İsveç Merkez Bankası tarafından eklendi ve bu alandaki ilk ödül 1969 yılında verilmeye başlandı.

Nobel Ödülü, üzerinde Alfred Nobel'in resminin bulunduğu bir altın madalya, açıklamalı bir ödül belgesi ve tutarı Vakıf'ın gelirine bağlı olarak belirlenen bir miktar paradan oluşuyor.

Alfred Nobel'in vasiyetine göre, ödül dağıtımına karar veren kurumlar şöyle: Fizik ve kimya alanında Stockholm'deki İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi, tıp alanında Karolinska Kraliyet Tıp-Cerrahi Enstitüsü, edebiyat alanında İsveç Akademisi ve barış alanında merkezi Oslo'da bulunan Norveç Nobel Komitesi.

Böylesine önemli olan bu ödüllerin verilmesi ve adayların seçimi konusunda da, her komite, kelimenin tam anlamıyla ince eleyip sık dokuyor. Hatta o yıl ödül vermeye değer bir çalışma yoksa, ödül ertesi yıla aktarılabiliyor.

Nobel Ödülü'ne aday gösterileceklerin seçimine gelince; her yıl Nobel komiteleri, Nobel Ödülü'ne aday göstermeleri için, çeşitli ülkelerdeki çok sayıda bilim adamına, akademi üyelerine ve üniversitelere bağlı akademisyenlere davetiye gönderiyor. Aday gösterilme yeterliliğine sahip adaylar arasından, birçok ülkenin ve üniversitenin temsil edilmesini sağlayacak bir seçim yapılıyor. Adayların belirlenmesine ödüllerin dağıtılmasından önceki yılın sonbaharında başlanıyor ve ödül veren kurumlar, Nobel Ödülü tüzüğünün öngördüğü koşullara göre aday gösterme yeterliliğinde olan kişilere önerileri için çağrıda bulunuyor. Bir kişinin Nobel Ödülü'ne aday gösterme yeterliliğine sahip olması için her komite; akademi üyeleri, eski Nobel Ödülü sahipleri ya da komitelerin öneri vermeye uygun gördüğü bilim adamları gibi değişik koşulları var. Aday seçiminin en temel ölçütleriyse, mesleki yetkinlik ve katkının uluslar arası boyutta olması. Kendini aday gösteren kişi en baştan eleniyor. Aday önerileri de kararın alınacağı yılın 1 Şubat tarihinden önce yazılı olarak komitelere bildiriliyor.

Altı Nobel komitesi, 1 Şubattan itibaren adaylar üzerinde çalışmaya başlar ve komitelere ulaşan adaylar hakkında, özel olarak atanmış uzmanlar yardımıyla araştırmalar yapılır. Komiteler bu araştırmalar sırasında diledikleri ülkelerden uzmanlara da başvurabiliyor. Komiteler, gösterilen adaylara arasından seçim yaparak önerilerini eylül ayı içinde ya da ekim ayı başlarında ödül veren kurumlara iletirler. Ödül veren kurumların da, kesin kararlarını 15 Kasımda açıklamaları beklenir. Komitelerin önerileri bu aşamada genellikle benimsenir; bütün görüşmeler ve oylamalar kesin bir gizlilikle yürütülür. En önemlisi, ödül kararına itiraz edilemez.

Nobel ödüllerine lâyık görülen kişiler ve kurumlar arasında seçim yapılırken dikkate alınan ölçütler, Nobel Vakfı'nın tüzüğünde yer alan koşullarla belirlenir. Buna göre, ödüllerin verileceği bir yıl önceki çalışmalarla, vasiyette belirtilen alandaki en son gelişmeler ve önemi o güne değin anlaşılmamış olan daha eski çalışmalar kastediliyor. Ayrıca, yazılı bir çalışmanın değerlendirilmeye alınması için de yayımlanmış olması koşulu aranıyor. Para ödülü de, ödüle lâyık görülen iki çalışma varsa, bunlar arasında eşit olarak paylaştırılabiliyor. Eğer iki ya da üç kişi tarafında gerçekleştirilen bir çalışma ödüle lâyık görülürse, para ödülü kişiler arasında pay ediliyor. Ancak hiçbir durumda bu ödül, üçten daha fazla kişi arasında paylaştırılmıyor. Yalnız, aynı kişiye birden çok ödül verilebiliyor.

Ölmüş bir kişinin, ölümünden önceki çalışmaları ödül için değerlendirilmeye alınmıyor. Fakat, ödülü kazanmış olan biri, ödülü almadan önce ölürse, ödül yine de veriliyor.

Ödül verecek her kurul, ödülün bir kuruma ya da topluluğa verilip verilmeyeceği konusunda karar verme yetkisine sahip. Çünkü, diğer ödüller kişilere verilirken barış ödülü kurumlara da verilebiliyor.

Nobel ödüllerinden herhangi birine kimse aday gösterilmez ya da herhangi bir dalda ödül verilmezse, ertesi yıla bırakılıyor; ertesi yıl da kimseye verilmezse, para ödülü fona geri ödeniyor. Ayrıca, bir ödül, sahibi tarafından reddedilir ya da belirli bir tarihe kadar alınmazsa, ödül tutarı yine fona geri dönüyor.

Çok sık olmamakla birlikte, hükümetlerin, yurttaşlarının Nobel ödüllerini kabul etmesini yasakladığı da olmuş (örneğin, 1935'te Barış Ödülü'nün Carl von Ossietzky'ye verilmesini bir hakaret sayan Hitler'in, 1937'de çıkardığı bir kararnameyle Almanların Nobel Ödülü almaları yasaklanmıştı). Ödülü reddeden kişiyse, sonradan durumunu açıklayarak başvuruda bulunduğu takdirde, altın madalyasıyla ödül belgesini alabiliyor, ancak fonlara aktarılmış olan para ödülünü alamıyor.

Nobel'in vasiyetindeki hükümlere uygun bir aday bulunmadığı ya da I. ve II. Dünya Savaşı yıllarında olduğu gibi, bir karara ulaşabilmek için gerekli bilgilerin toplanmasını engellediği durumlarda bir sonraki yıllara aktarıldığı ya da verilmediği de olmuş.

Tüm bu koşullar yerine getirildikten ve seçimler kesinleştikten sonra, Nobel ödülleri her yıl, fizik, kimya, tıp, edebiyat ve ekonomi ödüllerinin dağıtım töreni İsveç'in Stockholm kentinde, barış ödülü töreni ise Norveç'in Oslo kentinde olmak üzere, Alfred Nobel'in ölüm yıldönümü olan 10 Aralıkta gerçekleştiriliyor.

1901 yılından bu yana hiç aksamadan hemen her yıl verilen Nobel Ödülleri'nin, dünya bilimine ve barışına olan katkıları yadsınamaz. Ödül sahipleri de gerçekten, ödül aldıkları alanlarda tam da vasiyette belirtildiği gibi insanlığa büyük yararlar sağlayacak çalışmalar yapmış seçkin kişilerdir.

İLGİLİ KONULAR

Nobel, Alfred