Alm. Winde (pl.), Fr. Went, (m), İng. Winds. Dünyâ yüzeyine yakın ve atmosfer içerisinde havanın tabiî yatay hareketleri. Hava hareketlerinin temel prensibi, mevcut atmosfer basıncının bölgeler arasında değişmesidir. Rüzgâr, alçak basınçla yüksek basınç bölgesi arasında yer değiştiren hava akımıdır. Rüzgâr dâimâ yüksek basınç alanından alçak basınç alanına doğru gider. İki bölge arasındaki basınç farkı ne kadar büyük olursa, hava akım hızı, o kadar fazla olur. Rüzgâr sâhip olduğu hıza göre fırtına, hortum gibi isimler alır.

Rüzgârın yönü rüzgâr gülü, hızı ise anemometre ile ölçülür. Anemometre; pervânenin dönüş hızından, rüzgâr hızını gösteren basit bir ölçü âletidir. Yükseklerdeki rüzgârlar, balonlar yardımı ile ölçülmektedir. Bunun için yükselme hızı bilinen balonlar, belli yüksekliğe gelince rüzgâr hızından yol almaya başlar. Balonun birim zamanda kat ettiği yoldan, trigonometrik hesaplarla hızı bulunur. Daha hassas ölçmeler için balon, ya radarla tâkip edilir veya balona bir telsiz vericisi monte edilir.

Okyanuslardaki akımların ve dalgaların meydana gelmesinde, rüzgârların büyük rolü vardır. Rüzgârlar, karaların şekillerinin değişmesine de sebep olur. Bilhassa çöllerde kimi tepeler, rüzgârlar sebebiyle devamlı değişir. Rüzgârların bitki sporlarını sağa sola taşıyarak, çiçeklerin döllenmesine sebep olması bitki neslinin devamı yönünden çok mühimdir. Rüzgâr gücünden yeldeğirmeni, yelkenli gemi işletmesinde istifâde edilir. Rüzgâr, orman yangınlarında menfi etki yapar.

Rüzgârın meydana geliş sebepleri: Rüzgârlar yüksek basınç alanından, alçak basınç alanına akarken; 1) Dünyânın dönüşü, 2) Yüzey sürtünmeleri, 3) Yerel ısı yayılması, 4) Rüzgâr önünde başka atmosferik hâdiselerin oluşu, 5) Toprağın topografik yapısı sebebiyle şekillenir.

Rüzgâr, alçak (siklon) ve yüksek (antisiklon) alanlarda farklı özellikler taşır. Siklon içerisinde; 1) Basınç radyal olarak içe, 2) Doğru santrifüj kuvvetler dışa doğru, 3) Koriolis kuvvet dışa doğru etki eder, Antisiklon içerisinde ise; 1) Basınç değişmesi radyal olarak dışarıya doğru, 2) Santrifüj kuvvet dışarıya doğru, 3) Kariolus kuvvet içe doğru etki eder. Bütün bunların etkisi sonucunda rüzgâr eşit basınç noktalarında yoluna devam eder. Bu hatların bir harita üzerinde çizilmesiyle meteoroloji haritaları elde edilir. Yüzey sürtünmeleri rüzgârın yönünü alçak basınç yönüne doğru çevirir. Denizlerde bu açı 20°, karalarda ise 30° ile 45° arasında değişir.

Atmosferin alt tabakalarında meydana gelen rüzgârlar, yerin ısı ve mekanik özelliklerinden dolayı türbülans meydana getirir. Türbülans meydana getirmeden, basınç alanları arasında dolaşan rüzgârlara, meyilli rüzgârlar denir. Eğer rüzgâr hafif meyilli karadan denize doğru eserse logaritmik olarak alçalan bir spiral hat çizerek ilerler. Kuzey yarım kürede bu spiralin dönüş yönü saat ibresinin dönüş yönüdür. Atmosferin üst tabakalarında rüzgâr hızı saatte 400 km’ye kadar çıkabilir.

Rüzgâr cinsleri: Rüzgârlar dünyâ üzerinde bulundukları bölgelere göre ve meydana geliş sebeplerine göre isimler alır. Atmosferin genel devri dâimine bağlı olarak meydana gelen devamlı rüzgârlar. 1) Kutuplara doğru esen Kutup Rüzgârları, 2) 40° ve 60° enlemleri arasında kuvvetli esen Batı Rüzgârları, 3) Kuzey yarımkürede kuzeydoğu yönünde, güney yarımkürede güneydoğu yönünde devamlı ve kuru esen Alize Rüzgârlarıdır.

Yaz ve kış atmosfer basıncında ters yönde değişiklik olması ve bölgede basınç alanları arasında büyük fark olmasından meydana gelen rüzgârlara ise muson rüzgârları denir. Muson rüzgârları yazın karalara, kışın denize doğru eser. Kış musonları soğuk kuru, yaz musonları oldukça nemlidir.

Rüzgârlar bulundukları bölgelere göre de özellikler taşırlar: 1) Meltemler; karalarla denizler arasında eser. Öğlen vakitleri karalar ısınıp, alçak basınç sahası meydana getirince denizden karaya doğru eser. Gece bunun tesiri çok daha yavaş olur. Bu hava akımları vâdilerle dağlar arasında da meydana gelir. 2) Soğuk mahallî (yerel) rüzgârlar, zaman zaman meydana gelen basınç farkından olur. Adriyatik Denizi ile Fransa’nın Akdeniz sâhillerinde eser. Bora ismini de alır. 3) Sıcak yerel rüzgârlar, İsviçre Alpleri kuzey yamaçlarını etkileyen kuru sıcak rüzgârlardır. Bu rüzgârlara fön de denir.

Yüksek süratli rüzgârlar, ayrıca fırtınalara sebep olurlar. Bu fırtınalardan Hint Okyanusunda esenlere tropik siklon; Meksika ile Kalifornia körfezlerinde esene hurricane; batı Pasifikte esene tayfun, Batı Afrika’da esene tronado denir. Fırtına bâzan 300-400 km çapında bir sahayı etkisi altına alır ve saatteki hızı 250 km’yi bulabilir. Bölgelere göre isim alan daha birçok rüzgâr cinsi vardır. Meltem, mevsim rüzgârları cinsinden olup, mayıs ile eylül aylarında Akdeniz bölgesinde kara ile deniz arasında eser.

Türkiye’deki rüzgâr cinsleri: Rüzgârlar estikleri yönlere göre isim alırlar. Kuzeyden esen rüzgâra kuzey rüzgârları, güneyden esene kıble, doğudan esene gündoğusu, batıdan esene günbatısı, kuzeydoğudan esene poyraz, kuzeybatıdan esene karayel, güneydoğudan esene keşişleme, güneybatıdan esene ise lodos denir.

Türkiye’de Marmara, Trakya, Akdeniz, Karadeniz kıyılarında genellikle kuzey ve kuzeydoğuda “poyraz” rüzgârları hâkimdir. Bu rüzgârlar bahar aylarında bölgelere bol miktarda yağış getirir. İç bölgelerde kuzey ve güneyden gelen rüzgârlar hâkimdir. Güney batıdan esen “lodos” rüzgârları sıcak ve bunaltıcıdır. İzmir’de esen “meltem” rüzgârına “imbat” rüzgârı denir.