1818 yılında doğdu. Din, tarih ve dil konularında araştırmalar yapmış, makaleler yazmış, konferanslar vermiş büyük bir düşünürdür. Yeni usûl (Ceditçilik Hareketi): Tataristan’da XIX. asrın ortalarında başlayan ve 1905’e kadar süren dinde, eğitimde ve sosyal hayatta aydınlanmayı ön gören devir. Ceditçilik, dinde yapılan bazı reformların edebiyatta da etki göstermesiyle başlamıştır. Bu sahada ıslahat fikirleriyle ortaya çıkan ilk kişi Abdünnasır Kursavi’dir (1765-1813). Kursavi’nin açtığı reform yolunu din alimi ve tarihçi Şehabettin Mercani (1818-1889) sürdürmüştür. Şehabettin Mercani, Tatar millî şuurunun gelişmesi yolundaki pek çok tarihî esere imza atmış seçkin bir Tatar aydınıdır. Ceditçilik hareketi, dilci ve edebiyatçı yönleriyle öne çıkan Kayyum Nasıri (1824-1902), müftü Alimcan Barudi (1857-1921) ve tarihçi Rızaeddin Fahreddin gibi ıslahat yanlısı fikirleriyle ortaya çıkan kişilerin eserleriyle ilerlemiştir.

19.yüzyılda Rusya’da, Kırım’da, Kazan’da ve Azerbaycan’da yaşayan bazı Türk aydınlarının, Türk diline ve Türk kültürüne çok büyük katkıları olmuştur. Şehabettin Mercani (1808-1889), Ahundzade Mirza Fethali (1812-1878), İsmail Gaspıralı (1851-1914), Hüseyinzade Ali Bey (1864-1942) bunlar arasındadır. Rusya’da yaşayan bu Türk aydınları hep Rus despotizminden, Rus Çarlığının Türkleri asimile etmek için yürüttüğü baskı politikalarına direnmişlerdir.

Şehabettin Mercani, Müstefadu’l ahbar fi ahval-i Kazan ve Bulgar adlı eserinde Kazan Türklerinin Bulgar, Kıpçak ve Hazar Türklerinin terkibinden ibaret olduğunu kaydetmektedir. Ayrıca Kazan Türklerinin Tatar adıyla anılmasını doğru bulmayan Şehabettin Mercani bunu, Türkistan Türklerine Özbek denilmesi gibi, abes saymaktadır. Ona göre Bulgar, Hazar ve Kıpçakların Türk olduğu ne kadar şüphe götürmeyen bir gerçekse, Kazan Türklerinin, söz konusu bu üç Türk boyunun devamı olduğu da, o kadar açıktır. Mercani, 1889 yılında vefat etmiiştir.

ŞEHABETTİN MERCANİ, Müstefâdü’l Ahbâr fi Ahvâl-i Kazan ve Bulgar, (Tatar Türkçesi’nden Osmanlıca’dan Aktaran:M. Kalkan), Ankara, (Atatürk Kültür Merkezi Bşk.), 352 s.

Abdurrahman AKDÜZEN