Alm. Politische Parteien (f. pl.), Fr. Partis (m. pl.) politiques, İng. Political parties. Meşrû ve açık bir şekilde, devlet yönetimini, iktidarı ele geçirmek gâyesiyle belli bir siyâsî, iktisâdî ve hukûkî doktrini veya daha başka bir devlet idâresi sistemini benimseyen şâhısların tespit edilen bir programdaki ilkeleri gerçekleştirmek üzere, bir araya gelerek meydana getirdikleri ve bir adı bulunan topluluk.

Siyâsî partiler, dört temel esasa dayanır:

1. Teşkilât: İdâre edecek olanların devlet teşkilâtına katılmalarını sağlayacak şekilde bir teşkilâtlanmaya ihtiyacı vardır. Devlet yönetiminde söz sâhibi olmak isteyenlerin, sözlerini dinletebilmeleri ve otorite kurabilmeleri ancak bu teşkilâtın kurulması ile mümkündür.

2. Zemin: Bir partinin kurulabilmesi için toplum içinde, çeşitli menfaatların meydana gelmesi ve ayrılması gerekir. Farklı menfaatlar olmadan siyâsî bir partinin kurulması söz konusu olamaz. Böyle bir zeminde bir parti kurulacak bile olsa, seçmen tarafından destek göremeyeceği için kopma veya aynı menfaat grubu diğer bir partiyle birleşme mecburiyetinde kalır.

3. Dayanışma: Aynı düşünceyi paylaşan parti üyelerinin müşterek menfaatının korunması, aralarında meydana gelecek dayanışmayla mümkün olur. Bu dayanışma müşterek karar almayı, müşterek hareket etmeyi ve aynı tehlikelere karşı birlikte mücâdele etmeyi temin eder.

4. Hürriyet: Partinin kurulması, teşkilâtlanması, mücâdele ve seçim neticesi, devlet idâresinde söz sâhibi olması ancak hürriyet sâyesinde olur. Mutlak Monarşiyle idâre edilen devlet yönetiminde parti teşkilâtlarına genelde rastlamak mümkün değildir. Ancak, hürriyetin bulunmadığı ortamlarda, yukardaki üç unsur mevcut olursa partilerin varlığının önüne geçilemez. Ancak bu ortamlarda kurulan partiler, gizlice kurularak faaliyete geçebilir.

Siyâsî partilerin sınıflandırılması: Siyâsî partiler değişik şekilde sınıflandırılabilir. İç yapılarına göre:

1. Kitle Partileri, 2. Kadro (ideoloji) Partileri.

Kitle Partileri üye sayılarının çok olması yolunda faaliyet gösterirler.

Kadro Partileri ise daha çok savunulan fikirlerden kuvvet alır ve yöneticilerin bu fikirlere bağlılığı yönünde faaliyet gösterirler. Kadro partilerinin üye sayısının az olmasına karşılık, yönetici kadrolarının bir fikirde oluşu yönünden dikkati çeker. Günümüzde ABD partileri ile İngiltere’deki Muhafazakar Parti kadro parti tipinin özelliklerini yansıtan örneklerdendir.

Siyâsî Partilerin devlet yapısı içindeki mevcudiyetleri hukûkî yönden partiler ve kânun dışı partiler olarak da iki grupta toplanır.

Siyasî partiler çoğunlukla millî niteliktedir. Ancak bâzı durumlarda milletlerarası nitelikte ve müessiriyette olanlara da rastlanır. Siyâsî, sosyal ve iktisâdî görüş farklılıklarından dolayı partiler günümüzde muhâfazakar (sağ), liberal, sosyal demokrat, sosyalist, komünist gibi isimler alır.

Türkiye’deTanzimat öncesi ve sonrası rastlanan siyâsî gruplaşmalar çoğunlukla gizli ve İstanbul’dan uzak bölgelerde oluşup gelişen, yabancıların milliyetçilik hareketleri olarak sahneye çıkar. Ancak, batının liberal ve burjuva hürriyet sistemini benimseyen ve Meşrûtî Monarşiyi amaçlayan siyâsî kuruluşlar, İkinci Meşrutiyetten önce “Ahrar-ı Osmaniye” ile “Jön Türkler” önemli olanlarıdır. 1908’den sonra “İttihat ve Terakki Fırkası” ile “Hürriyet ve İtilâf Fırkası” İkinci Meşrutiyet döneminde kurulan ve zaman zaman mücâdelelerini kanlı çarpışmaya kadar vardıran iki siyasî parti olmuştur.

1913 yılında yapılan Bâbıâli Baskınıyla iktidarı ele geçiren İttihat ve Terakki, kesin bir parti diktatörlüğü kurmuş ve Birinci DünyâSavaşının yenilgiyle sonuçlanmasına kadar (1918) iktidarda kalmıştır. Millî mücâdelenin başlamasıyla “Müdafaa-i Hukuk” ve “Redd-i İlhak” gibi teşkilâtlar Türkiye Büyük Millet Meclisinde birleşmiş ve İstiklâl Savaşının kazanılması ile, Genç TürkiyeCumhûriyetinin kurulması sağlanmıştır. Bu dönemde kurulan “Cumhûriyet Halk Fırkası”; 1924 yılındaki “Terakkiperver Cumhûriyet Fırkası” ile 1930 yılındaki “Serbest Fırka Olayları” bir yana bırakılacak olursa, 1945 yılına kadar tek parti olarak yaşamış ve iktidarda kalmıştır.

1945 yılında “Millî Kalkınma Partisi” kurulmasıyla çok partili döneme geçilmiş ve 1946 yılında “Demokrat Parti” kurulmuştur. 1950 yılında yapılan seçimleri Demokrat Parti kazanarak iktidarı CHP’den devralmıştır. 27 Mayıs 1960 Askerî Harekâtı ile Demokrat Parti iktidarı sona ermiştir. 1961 Anayasasından sonra “Cumhûriyet Halk Partisi”, “Adâlet Partisi”, “Yeni Türkiye Partisi”, “Cumhûriyetçi Köylü Millet Partisi”, “Millet Partisi” ve “Türkiye İşçi Partisi” Senato ve Meclise girmiştir. 12 Mart 1971 Muhtırası’ndan sonra “Adalet Partisi”, “Cumhûriyet Halk Partisi”, “Demokratik Parti”, “Milli Güven Partisi”, “Milliyetçi Hareket Partisi” ve “Milli Selâmet Partisi” siyasî döneme etkili olmuşlardır.

12 Eylül 1980 Harekâtı sonucu kapatılan siyasî partilerin devamı nitelikte olabilecek değişik isimlerde dahi olsa, başka bir parti kurulması yasaklandı. 18 Kasım 1982 târihinde yürürlüğe giren 2709 numaralı Kânun ve Anayasa gereği yapılan 6 Kasım 1983 seçimlerine “Anavatan Partisi”, “Halkçı Parti” ve “Milliyetçi Demokrasi Partisi” iştirak etmiş, neticede Anavatan Partisi (ANAP) iktidara gelmiştir. 1987 seçimlerinde ise ANAP, SHP ve DYP meclise girmiştir. 1991’de yapılan erken genel seçimde DYP, SHP, ANAP, RP, DSP meclise girmiştir. 3 Temmuz 1992’de çıkarılan kânunla kapatılan siyâsî partilerin açılmasına müsâde edilmiş, bunun neticesinde bâzı partiler yeni kurulan partiye iltihâk etmiş bir kısmı da tekrar faaliyete başlamıştır. 1994 Ocak ayı îtibârıyla DYP, SHP, ANAP, RP, CHP, DSP, DEP, MHP, MP, BBP, YP partileri mecliste faaliyet göstermektedir.

Anayasa’nın siyâsî partilerle ilgili hükümleri şöyledir:

Parti kurma, partilere girme ve partilerden çıkma 68. maddede belirtilmiştir. Buna göre:

Vatandaşlar, siyâsî parti kurma ve usûlüne göre partilere girme, partilerden çıkma hakkına sâhiptir.

Siyâsî partiler, demokratik siyâsî hayâtın vazgeçilmez unsurlarıdır.

Siyâsî partiler, önceden izin almadan kurulurlar, anayasa ve kânun hükümleri içinde faaliyetlerini sürdürürler.

Siyâsî partilerin tüzük ve programları, devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan haklarına, millet egemenliğine, demokratik ve lâik cumhûriyet ilkelerine aykırı olamaz.

Sınıf veya zümre egemenliğini veya herhangi bir tür diktatörlüğü savunmayı ve yerleştirmeyi gâye edinen siyâsî partiler kurulamaz.

Siyâsî partiler, yurt dışında teşkilâtlanıp, faaliyette bulunamaz. Kadın Kolu, Gençlik Kolu ve benzeri şekilde ayrıcalık çıkaran yan kuruluşlar meydana getiremez, vakıf kuramazlar.

Hâkimler ve Savcılar, Yüksek Yargı Organları Mensupları, Yüksek Öğretim Kurumlarındaki Öğretim Elemanları, Yüksek Öğretim Kurulu Üyeleri, kamu kurum ve kuruluşlarının memur statüsündeki görevlileriyle, yaptıkları hizmet bakımından işçi niteliği taşımayan diğer kamu görevlileri, öğrenciler ve silâhlı kuvvetler mensupları siyâsî partilere giremezler.

Siyâsî partilerin uyacağı esasları kapsayan 69’uncu madde ise şöyledir:

Siyâsî partiler, tüzük ve programları dışında faaliyette bulunamazlar. Anayasanın 14’üncü maddesindeki sınırlamalar dışına çıkamazlar, çıkanlar temelli kapatılır.

Siyâsî partiler, kendi siyâsetlerini yürütmek ve güçlendirmek gâyesiyle dernekler, sendikalar, vakıflar, kooperatifler ve kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşları ve bunların üst kuruluşları ile siyâsî ilişki ve işbirliği içinde bulunamazlar. Bunlardan maddî yardım alamazlar.

Siyâsî partilerin parti içi çalışmaları ve kararları demokrasi esaslarına aykırı olamaz.

Siyâsî partilerin mâlî denetimi Anayasa Mahkemesince yapılır. Cumhûriyet Başsavcılığı, kurulan partilerin tüzük ve programlarının ve kurucularının hukûkî durumlarının anayasa ve kânun hükümlerine uygunluğunu, kuruluşlarını takiben ve öncelikle denetler, faaliyetlerini de tâkip eder.

Siyâsî partilerin kapatılması, Cumhûriyet Başsavcılığının açacağı dâva üzerine, Anayasa Mahkemesince karara bağlanır.

Temelli kapatılan siyâsî partilerin kurucuları ile her kademedeki yöneticileri, yeni bir siyâsî partinin kurucusu, yöneticisi ve deneticisi olamayacakları gibi, kapatılmış bir siyâsî partinin mensuplarının üye çoğunluğunu teşkil edeceği yeni bir siyâsî parti de kurulamaz.

Siyâsî partiler, yabancı devletlerden, milletlerarası kuruluşlardan, yabancı ülkelerdeki dernek ve gruplardan emir alamazlar ve bunların Türkiye’nin bağımsızlığı ve ülke bütünlüğü aleyhindeki karar ve faaliyetlerine katılamazlar. Bu fıkra hükümlerine aykırı haraket eden siyâsî partiler de temelli kapatılır.

Siyâsî partilerin kuruluş ve faaliyetleri, denetleme ve kapatılmaları yukardaki esaslar dâiresinde kânunla düzenlenir.

Türkiye’de 1814 yılından başlayarak günümüze kadar birçok siyâsî parti ve cemiyet kurulmuştur. Bunlardan önemli olanlar şöyle sınıflandırılabilir:

İkinci Meşrutiyete kadarki dönem (1814-1908), Etniki Eterya (1814), Fedâiler Cemiyeti (1859), Yeni Osmanlılar Cemiyeti (1865), Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti (1889), Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Paris Şûbesi (1897), Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Cenevre Şûbesi (1897), Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti Kahire Şûbesi (1897), Osmanlı Terakki ve İttihat Cemiyeti (Paris, 1902), Osmanlı İttihat ve İnkılâp Cemiyeti(Cenevre, 1904), Osmanlı Hürriyet Cemiyeti (Selânik, 1906), Vatan ve Hürriyet Cemiyeti (Şam, 1907).

İkinci Meşrutiyet dönemiyle İttihat ve Terakkinin hakim olduğu dönem (1908-1918): Osmanlı İttihat ve TerakkiCemiyeti (Selânik 1908), Fedâkârân-ı MilletCemiyeti (1908), Nesl-i Cedit Kulübü(1908), Osmanlı Ahrar Fırkası (1908), Osmanlı Demokrat Fırkası(1909), İttihat-ı Muhammedî Cemiyeti (1909), Heyet-i Müttefika-i Osmaniye (1909), İslâhat-ı Esasiye-i Osmaniye Fırkası(1909), Ahâli Fırkası (1910), Osmanlı Sosyalist Fırkası(1910), Türk Yurdu Cemiyeti (1911), Hürriyet ve İtilâf Fırkası (1911), Halâskâr Zâbitân Grubu (1912), Millî Meşrutiyet Fırkası (1912), İstihkâk-ı Millî Cemiyeti (1912), HalkaDoğru Cemiyeti (1917).

Mütâreke ve “Müdafaa-i Hukuk” dönemi:

Radikal Avam Fırkası (1918), Osmanlı İttihat ve Terakki Cemiyeti (1918), Osmanlı Hürriyet Perver Avam Fırkası (1918), İstihlâs-ı Vatan Cemiyeti (1918), Kars Millî Şûra Hareketi (1918), Karakol Cemiyeti (1918), Selâmet-i Amme Heyeti (1918), Teceddüt Fırkası (1918), Osmanlı Sulh ve Selâmet Cemiyeti (1918), Millî Kongre (1918), Ahâlî İktisat Fırkası (1918), Trakya Paşaeli Müdafaa Heyet-i Osmaniyesi (1918), İzmir Müdafaa-i Hukuk-ı Osmaniye Cemiyeti (1918), Selâmet-i Osmaniye Fırkası (1918), Sosyal Demokrat Fırkası(1918), Sulh ve Selâmet-i Osmaniye Fırkası (1918), Vahdet-i Milliye Heyeti (1919), Kürdistan Teali Cemiyeti (1919), Millî Ahrar Fırkası(1919), İngiliz Muhipleri Cemiyeti (1919), Vilâyât-ı Şarkiye Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti (1919), Şarkî Anadolu Müdafaa-i HukukCemiyeti (1919), Hareket-i Milliye-Reddi İlhak Teşkilâtı (1919), Türkiye İşçi ve Çiftçi Sosyalist Fırkası (1919), Osmanlı İlâ-yi Vatan Cemiyeti (1919), Millî Türk Fırkası (1919), İlhâkı Red Heyet-i Milliyesi (1919), Trabzon ve Havalisi Adem-i Merkeziyet Cemiyeti (1919), Aydın Heyet-i Milliyesi (1919), Denizli Heyet-i Milliyesi (1919), Vilson Prensipleri Cemiyeti (1919), Hürriyet ve İtilâf Fırkası (1919), Nigehan Cemiyet-i Askeriyesi (1919), Osmanlı Mesâi Fırkası (1919), Osmanlı Çiftçiler Cemiyeti (1919), Mağdûrûn-i Siyâsî ve Teâvün Cemiyeti (1919), Teâli-i İslâm Cemiyeti (1919), Türkiye Sosyalist Fırkası (1919), Trabzon Muhafaza-i Hukuk-ı MilliyeCemiyeti (1919), Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti (1919), İstanbul Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti (1919), Yeşilordu (1920), Amele Fırkası (1920), Türkiye Komünist Fırkası (1920), Gizli Komünist Fırkası (1920), Halk İştirâkiyûn Fırkası (1920), Mim Mim Grupları (1920), Türkiye Zürra Fırkası(1920), Tarik-i Salâh Cemiyeti (1921), Birinci Grup (1921), Müstakil Sosyalist Fırkası(1921), İkinci Grup (1922), Muhafaza-i Mukaddesât Cemiyeti (1922).

Cumhûriyet Dönemi: Cumhûriyet Halk Fırkası (sonra Cumhûriyet Halk Partisi, 1923), Terakkiperver Cumhûriyet Fırkası (1924), Serbest Cumhûriyet Fırkası (1930), Ahâli Cumhûriyet Fırkası (1930), Türk Cumhûriyet Amele ve Çiftçi Partisi (1930), Millî Kalkınma Partisi (1945), DemokratParti (1946), Sosyal Adalet Partisi (1946), Liberal Demokrat Parti (1946), Çiftçi ve Köylü Partisi (1946), Türk Sosyal Demokrat Partisi (1946), Türkiye Sosyalist Partisi (1946), Türkiye Sosyalist İşçi Partisi (1946), Türkiye İşçi ve Çiftçi Partisi (1946), Türkiye Sosyalist Emekçi ve Köylü Partisi (1946), Yalnız Vatan İçin Partisi (1946), Ergenekon Köylü veİşçi Partisi (1946), Arıtma ve Koruma Partisi (1946), İslâm Koruma Partisi (1946), Yurt Görev Partisi (1946), İdealist Partisi (1947), Türk Muhafazakâr Partisi (1947), Türkiye Yükselme Partisi (1948), Millet Partisi (1948), Öz Demokratlar Partisi (1948), Serbest Demokrat Parti (1948), Müstakil Türk Sosyalist Partisi (1948), Toprak Emlâk ve Serbest Teşebbüs Partisi (1949), Müstakiller Birliği (1950), Çalışma Partisi (1950), Liberal Köylü Partisi (1950), Demokrat İşçi Partisi (1950), Bağımsızlar Siyasî Derneği (1951), İslâm Demokrat Partisi (1952), Türkiye Köylü Partisi (1952), Cumhûriyetçi Millet Partisi (1954), Vatan Partisi (1954) (Bu parti 1957’de kapatıldı.), Hürriyet Partisi (1955), Cumhûriyetçi Köylü Millet Partisi (1958), (Cumhûriyetçi Millet Partisi ile Köylü Partisinin birleşmesinden meydana geldi.), Adalet Partisi (1961), Yeni Türkiye Partisi (1961), Türkiye İşçi Partisi (1961) (1971’deAnayasa Mahkemesi tarafından kapatıldı.), Millet Partisi (1962) (Cumhûriyetçi Köylü Millet Partisinden ayrılan bir grup tarafından yeniden kurulmuştur.), Milliyetçi Hareket Partisi (1969) (Cumhûriyetçi Köylü Millet Partisi ad değiştirerek bu ismi almıştır.), Güven Partiis (1967) (Sonradan Millî Güven Partisi adını aldı.), Birlik Partisi (1971), Millî Nizam Partisi (1970’te kuruldu. 1971’de Anayasa Mahkemesince kapatıldı.), Demokratik Partisi (1970) (Adâlet Partisinden ayrılan bir grup tarafından kuruldu.), Millî Selâmet Partisi (1972).

12 Eylül 1980 harekâtından sonra: Anavatan Partisi (1983), Halkçı Parti (1983), Milliyetçi Demokrasi Partisi (1983), Doğru Yol Partisi (1983), Refah Partisi (1983), Sosyal Demokrat Partisi (1983), Sosyal Demokrasi Halkçı Parti (1985) (Halkçı Parti ile Sosyalist Demokrasi Partisinin birleşmesiyle kurulmuştur.), Demokratik Sol Parti (1985), Milliyetçi Çalışma Partisi (1985), Merkez Demokrat Parti, Sosyalist Parti, Halkın Emek Partisi (Anayasa Mahkemesi tarafından kapatıldı.), Yeni Parti, Büyük Birlik Partisi, Millet Partisi (Islahatçı Demokrasi Partisi ile birleşti.), Demokrat Parti, Yeniden Doğuş Partisi, Demokrasi Partisi, Milliyetçi Hareket Partisi, Cumhûriyet Halk Partisi (Milliyetçi Çalışma Partisi ile birleşti).