Cumhûriyet devri siyâsî partilerinden. 12 Eylül 1980 harekâtından sonra siyâsî faâliyetlere son verilip partiler kapatıldı. Üç senelik bir aradan sonra siyâsî faâliyetlere müsâade edilince, ortanın solunda yer alan Sosyal Demokrasi Partisi (SODEP) ve Halkçı Partinin (HP) birleşmesiyle 3 Kasım 1985’te kuruldu. Yapılan anlaşma uyarınca parti genel başkanlığına SODEP Başkanı Aydın Güven Gürkan; 1 Haziran 1986’da yapılan ilk genel kongrede de genel başkanlığa Erdal İnönü seçildi. Bu yıl içinde dört genel sekreter değiştirildi. Sırasıyla Cahit Angın, Mustafa Timisi, Barış Can ve Fikri Sağlar genel sekreter oldu.

Genel Başkan Erdal İnönü, 1986’da 11 ilde yapılan ara seçimlerinde İzmir’den milletvekili seçildi. Aynı senenin Aralık ayında 20 milletvekili partiden ayrıldı. Bunlardan 18’i Demokratik Sol Partiye (DSP) katıldı ve bu partinin TBMM’de grup kurmasını sağladı. SHP, 1987 genel seçimlerinde oyların % 24,74’ünü alarak 99 milletvekili çıkardı ve ana muhâlefet partisi durumunu korudu. 1988 Haziranında yapılan kurultayda İnönü genel başkanlığa tekrar seçilirken, Deniz Baykal genel sekreter oldu. 26 Mart 1989’da yapılan yerel seçimlerde oyların % 28,7’sini alarak birinci parti durumuna geldi ve 67 il merkezinden 39’unda belediye başkanlığını kazandı.

SHP, 1989 Haziranında Sosyalist Enternasyonele tam üye oldu. Paris’te 1989 Kasımında düzenlenen “Kürt Ulusal Kimliği ve İnsan Hakları” konulu bir konferansa parti yönetiminden habersiz katılan 7 milletvekili, partiden ihraç edildi. Bunun üzerine ondan fazla milletvekili ve bâzı il teşkilatları partiden istifâ etti. Aralık 1989’da yapılan Olağanüstü Kurultayda Erdal İnönü genel başkanlığa, Deniz Baykal genel sekreterliğe yeniden seçildi. 1990 ve 91 kurultayında İnönü tekrar genel başkanlığa seçilirken genel sekreterliğe Hikmet Çetin seçildi. Hikmet Çetin’in koalisyon hükümetinde Dışişleri Bakanı olması sebebiyle yerine Cevdet Selvi genel sekreter oldu (1991). 1993 Eylülünde Erdal İnönü’nün genel başkanlıktan çekilmesiyle Ankara Belediye Başkanı Murâd Karayalçın genel başkanlığa seçildi.

SHP, 20 Ekim 1991 milletvekili erken genel seçimlerine Halkın Emek Partisi(HEP) ile birleşerek katıldı. Türkiye genelinde kullanılan geçerli oyların % 20.75’ini alarak 88 milletvekili ile TBMM’ye girdi. 1987 Erken genel seçimlerinde 99 milletvekili ile TBMM’ye giren ve ana muhâlefet Partisi olan SHP, 1991 erken genel seçimlerinden sonra büyük oy kaybına uğrayarak mecliste üçüncü muhâlefet parti durumuna düştü.

24 Kasım 1991’de Doğru Yol Partisinin (DYP) çağrısına uyarak Süleyman Demirel’in kurduğu 49. Türkiye Cumhûriyeti koalisyon hükümetine ortak oldu. Daha sonra HEP’li milletvekilleri ayrıldı. Kapatılan partilerin açılmasıyla CHP’ye 20 kadar milletvekili ayrıldı. Bundan sonra meclisteki siyâsî durumunu böylece sürdürdü (1994).

Partinin programına göre gâyesi demokratikleşme, çalışan herkese sendikal hak verme (memurlar da dahil), bağımsızlık, ülke genelinde toprak reformunu gerçekleştirme ve üreticiliktir. Bu gayeye ulaşmak için parti cumhûriyetçilik, milliyetçilik, halkçılık, devletçilik, lâiklik ve devrimcilik ilkelerini benimsemiştir. Siyâset yelpazesinde ortanın solunda olan bir partidir.