Alm. Sozialversicherungswesen (n), Fr. Assurances (f. pl.), sociales, İng. Social insurances. Her ülkenin çalışan vatandaşlarının sosyal güvenliklerini sağlayan, memleketin sosyal yapısına, mâlî, iktisâdî gücüne uygun olarak kurulan müesseseler. Bugün memleketimizde bu gâyelerle kurulmuş, üyelerinin çalışma şartları ve çalışma yerleri îtibâriyle görev alanları kânunla tespit edilmiş, üyelikleri mecburî T.C. Emekli Sandığı, Sosyal Sigortalar Kurumu, Esnaf ve Sanatkârlar ve Diğer Bağımsız Çalışanlar Sosyal Sigortalar (Bağ-Kur) Kurumu bulunmaktadır.

I. T.C. Emekli Sandığı:

T.C. Emekli Sandığı 1.1.1950 târihinde yürürlüğe giren, 8.6.1949 târih, 5434 sayılı kânunla kurulmuştur.

5434 sayılı T.C. Emekli Sandığı Kânunu yürürlüğe girdiği târihten sonra, geçen 35 yıllık süre içinde 100’e yakın kânunla değişikliğe uğramış ayrıca yaklaşık bir o kadar kânunda da emeklilikle ilgili hükümlere yer verilmesi sebebiyle değişikliğe uğramamış maddesi hemen hemen kalmamış, hatta bâzı maddelerin tekrar tekrar değiştirildiği görülmüştür.

T.C. Emekli Sandığının organları şunlardır:

1) Yönetim Kurulu,

2) Genel Müdürlük,

3) Sağlık Kurulu.

Kânunda belirtilen kuruluşlarda çalışan üyelerine emekli sandığı şu yardımları yapar:

Aylık ve ikrâmiyeler: Emekli aylığı, vazife mâlullüğü aylığı, âdi mâlullük aylığı, dul ve yetim aylıkları, Harp mâlullerine bağlanan aylık, vatanî hizmet tertibinden bağlanan aylık, muhtaç kimselere aylık bağlanması, toptan ödeme, emeklilik ikrâmiyesi, evlenme ikrâmiyesi.

Sağlık yardımları: Emekli, âdi mâlullük veya vazife mâlullüğü aylığı bağlanmış olanlarda, bunların bakmakla mükellef bulundukları âile fertleri, dul ve yetim aylığı alanlar hastalanmaları hâlinde resmî sağlık kurumlarında muayene ve tedâvi ettirilirler.

T.C. Emekli Sandığı, kuruluşunda, Mâliye Bakanlığına bağlı iken 1983 yılı sonunda Mâliye ve Gümrük Bakanlığına bağlanmıştır.

II. Sosyal Sigortalar Kurumu:

Çalışan işçilerin bütün sosyal güvenliklerinin sağlanabilmesi; İş Kazaları ve Meslek Hastalıkları Sigortası, Hastalık Sigortası, Analık Sigortası, Mâlullük Sigortası, Yaşlılık Sigortası, Ölüm Sigortası, İşsizlik Sigortası, Âile ve Çocuk Yardımları Sigortası gibi sigorta kânunlarının ve bu kânunları uygulayan Sigorta Kurumlarının mevcut olmasına bağlıdır.

Osmanlı Devletinde, işçilerle ilgili ilk özel tedbirler, 1865 târihinde Ereğli Kömür Havzası için çıkarılan ve 100 maddeden meydana gelen Dilâver Paşa Nizamnâmesi’nde yer almıştır. Bu nizâmnâme havzada bu iş kolunda çalışan işçilerin dinlenme ve tâtil zamanları, çalışma saatleri, ücretleri ve ücret tediye usulleri, barınma yerleri hakkında hükümleri de ihtivâ etmesi bakımından, sosyal hayâtı düzenleyen târihî bir kıymeti hâizdir. Nizamnâmede bir kontrol mekanizmasının kurulması düşünülmemiş olduğundan bu alanda etkili bir uygulama sağlanamamış, bu husustaki eksiklikler 1869 yılında çıkarılan Maadin Nizamnâmesiyle kısmen tamamlanmıştır.

Bundan sonra ilk güvenlik müessesesi 1866 yılında Askerî Tekaüt Sandığı adıyla kurulmuştur. Daha sonra çeşitli kamu kuruluşlarının personelini kapsayan, sandıklar kurulmak sûretiyle gelişmeler kaydedilmiş ve bu arada iş hayâtında türlü hâllere karşı ilgili Sigorta Kânunu hükümlerini uygulamak ve Çalışma Bakanlığına bağlı olmak üzere, 1.1.1946 târihinde yürürlüğe giren kânunla İşçi Sigortaları Kurumu kurulmuştur. Kurumun adı 1965 yılında, Sosyal Sigortalar Kurumu olarak değişmiş, 1974 yılı sonunda, Sosyal Güvenlik Bakanlığına, 1983 yılı sonunda da Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına bağlanmıştır.

Sosyal Sigortalar Kurumunun organları şunlardır:

1) Genel Müdürlük Kuruluşu,

2) Yönetim Kurulu,

3) Genel Kurul.

Sosyal Sigortaların karşıladığı rizikoları Uzun Vâdeli ve Kısa Vâdeli olmak üzere ikiye ayırmak mümkündür. Uzun Vâdeli Sigorta Kollarına Mâlûliyet aylığı, Yaşlılık Aylığı, Ölüm Aylığı dâhildir. Yaşlılık ve Ölüm Aylığı için gerekli şartlar bulunmuyorsa, sigortalı veya hak sâhiplerine toptan ödeme yapılır.

Kısa Vâdeli Sigorta Kolu da “Meslekî Risk”i karşılayan İş Kazâlarıyla Meslek Hastalıkları Sigortası; “Sosyal risk”i karşılayan Hastalık ve Analık Sigortalarından müteşekkildir.

Uzun Vâdeli Sigorta Kolu olan İhtiyarlık Sigortası ise, ilk olarak 5417 sayılı kânunla 1.4.1950 târihinde kurulmuş ve zamanla 5752, 5937, 6391 ve 6708 sayılı kânunlarla değişikliklere uğrayarak 1.6.1957 târihinde yürürlüğe giren 6900 sayılı“Mâlûliyet, İhtiyarlık ve Ölüm Sigortaları Kânunu” ile sosyal güvenliğin uzun vâdeye dayanan yardımlarının tamâmını kapsar hâle gelmiştir.

1.3.1965 târihine kadar, mevcut sigorta haklarından Türkiye’de çalışanların tamâmı değil, sâdece 3008 sayılı İş Kânunuyla 5953 sayılı Deniz İş Kânunu ve 6379 sayılı Basın Mesleğinde Çalışanlarla Çalıştırılanlar Arasındaki MünâsebetlerinTanzimi Hakkındaki Kânun şumûlüne giren işyerlerinde çalışanlardan, bu kânunlara göre sigortalı sayılanlar faydalanmaktayken 1.3.1965 târihinde yürürlüğe giren 506 sayılı Sosyal Sigortalar Kânunu ile sigorta haklarından faydalanmak için ayrıca zikredilen kânunlara tâbi işyerlerinde çalışma hâli kaldırılmış, bu sûretle, kânunun uygulama alanı genişletilmiştir. Böylece 506 sayılı kânunda belirtilen istisnalar dışında bir hizmet akdine istinâden çalıştırılan herkesin ayrıca yukarıda sözü edilen kanunlara tâbi işyerlerinde çalışıp, çalışmadıklarına bakılmaksızın, Sosyal Sigorta haklarından yararlanmaları sağlanmıştır.

Bakanlar Kurulunca zaman zaman çıkarılan kararnâmelerle, hâlen memleketimizde bir kişi çalıştıran iş veya işyerlerinde 506 sayılı kânun hükümlerine tâbi tutulmak sûretiyle, kânunun uygulama alanı genişletilmiştir.

Avukatlar ve Noterler kendileriyle ilgili kânunlara (19.3.1969 târih 1136 sayı, 18.1.1972 târih 1512 sayı) konulan maddelerle 506 sayılı kânunla işçilere tanınan haklardan faydalanma imkânına kavuşmuşlardır.

506 sayılı kânunun 85 ve 86. maddelerindeki şartlar dâhilinde, isteğe bağlı veya topluluk sigortasına girilip, belirli primi ödeyerek, bir işyerinde hizmet akdiyle çalışma şartı aranmaksızın, sigortalı olunabilmekte veya sigortalılığı devam ettirilebilmektedir.

17.10.1983 târihli, 2925 sayılı Tarım İşçileri, Sosyal Sigortalar Kânunu ile Sosyal Güvenlik Kânunları kapsamı dışında olanlarla, bu kânunlara göre mâlullük, yaşlılık (emeklilik) aylığı, sürekli tam iş göremezlik geliri olmayanlardan, süreksiz olarak tarım işlerinde hizmet akdiyle çalışanlar istekte bulunmaları kaydıyla sigortalı sayılmaktadırlar.

506 sayılı Sosyal Sigortalar Kânunu ile sigortalılara sağlanan yardımlar şunlardır:

1. İş Kazâları ile Meslek Hastalıkları Sigortası:

a) Sağlık yardımı yapılması,

b) Geçici iş göremezlik süresince günlük ödenek verilmesi.

c) Sürekli iş göremezlik hallerinde gelir verilmesi,

d) Protez araç ve gereçlerinin sağlanması, takılması, onarılması ve yenilenmesi,

e) a ve d fıkralarında yazılı yardımlar için sigortalının başka yere gönderilmesi,

f) Yurt içinde tedâvisi mümkün olmayıp, ancak yabancı ülkede kısmen veya tamâmen tedâvisi mümkün görülen ve iş göremezlik derecesinin azalabileceği, kurum Sağlık Tesisleri Sağlık Kurulu Raporu ile tespit edilenlerin ve raporda belirtilmişse berâber gideceklerin gidip-gelme yol paraları ile o yerdeki kalış ve tedâvi masraflarının ödenmesi,

g) Cenâze masrafı karşılığı ödenmesi,

h) Sigortalının ölümünde hak sâhiplerine aylık bağlanması.

2. Hastalık Sigortası:

a) Sağlık yardımı yapılması,

b) Protez araç ve gereçlerinin sağlanması, takılması, onarılması ve yenilenmesi,

c) Geçici iş göremezlik süresince günlük ödenek verilmesi,

d) Gerekli hâllerde muayene ve tedâvi için yurt içinde başka bir yere gönderilmesi,

3. Analık Sigortası:

a) Gebelik muâyenesinin yaptırılması ve gerekli sağlık yardımlarının sağlanması,

b) Doğumda gerekli sağlık yardımlarının sağlanması,

c) Emzirme yardım parasının verilmesi,

d) Sigortalı kadının doğumdan önce ve sonra işinden kaldığı günler için ödenek verilmesi,

e) Analık hâli sebebiyle gerekirse, yurt içinde başka bir yere gönderilmesi.

4. Mâlullük Sigortası:

Mâlûllük sigortasından sağlanan yardım, mâlullük aylığı bağlanmasıdır.

5. Yaşlılık Sigortası:

a) Yaşlılık aylığı bağlanması,

b) Toptan ödeme yapılması.

6. Ölüm Sigortası:

a) Ölen sigortalının eşine, çocuklarına, ana ve babasına aylık bağlanması,

b) Ölen sigortalının eşine, çocuklarına, ana ve babasına toptan ödeme yapılması,

c) Ölen sigortalı için cenaze masrafları karşılığı verilmesi.

III. Esnaf ve Sanatkârlar ve Diğer Bağımsız Çalışanlar Sosyal Sigortalar (Bağ-Kur) Kurumu:

2.9.1971 târih, 1479 sayılı Bağ-Kur kânunu, 506 sayılı Sosyal Sigorta Kânunu kapsamı dışında kalan ve herhangi bir işverene hizmet akdiyle bağlı olmaksızın, kendi adına ve hesabına çalışan esnaf ve sanatkârlarla, diğer bağımsız çalışanlar hakkında mâlullük, yaşlılık ve ölüm hâllerinde kânunda yazılı şartlarla SosyalSigorta yardımlarını sağlar. (Bkz. Bağ-Kur)