Rusya Federasyonuna bağlı özerk Türk devleti. Volga Nehri havzasının orta kesiminde. Volga ve Kama nehirlerinin birleştiği noktanın çevresinde yer alır. Bölgede yaşayan Tatarlara, Kazan veya İdil Tatarları ismi verilir.

Kazan Tatarları, İdil-Kama Bulgarlarıyla 13. yüzyılda Orta Asya’dan bu bölgeye gelen Kıpçak Türklerinin torunlarıdır. Bir Türk boyu olan Bulgarlar 7. asırda bu bölgeye yerleşmeye başladılar. Dokuzuncu asırda bir devlet kurdular. İslâmiyeti resmen 922’de kabul ettiler. Moğol istilâsından sonra bölgede kurulan Altınordu Devletinin hâkimiyeti altına girdiler. On beşinci asrın ikinci yarısında Altınordu Devleti yıkıldı ve hâkim olduğu bölgelerde Kazan, Kırım, Kasım, Astırahan, Sibir Hanlıkları ve bağımsız Nogay Uruğları ortaya çıktı. Uzun mücâdelelerden sonra Ruslar Kazan Hanlığını yıkarak bölgeye hâkim oldular (1522).

On sekizinci asırda Müslüman Tatarlar, Rusların siyâsî iktisâdî ve dînî baskıları yüzünden yurtlarını terk ederek bugünkü Başkırdistan’a Urallara ve ötesine göç etmek mecbûriyetinde kaldılar. 1774’te çıkan Pugaçev isyânı sonunda Tatarlar, Ruslardan bir takım dînî ve ticârî serbestlik aldılar. 1789’da yayınlanan bir kararnâmeyle Orenburg’da müftülük kuruldu ve İslâmiyet resmen Ruslar tarafından tanınmış oldu. Bu durum ancak yarım asır sürdü. 1860’lı yıllarda Tatarlar devletin Hıristiyanlaştırma ve Ruslaştırma politikasının kurbanı oldular. Bu duruma ufak çapta isyanlarla cevap verdiler. Bir kısmı da çeşitli bölgelere ve Anadolu’ya göç ettiler Fakat Müslümanlıklarından tâviz vermediler.

1917 Şubat İhtilâli Rusya’da çarlığın devrilmesine ve geniş politik faaliyetlere sebep oldu. Bütün Rusya Müslümanlarının kurultayı toplandı ve ilk defâ çarın tâyin etmediği bir müftü seçildi. 1917 Haziran ayında Kazan’da toplanan kurultaydaysa “İç Rusya ve Sibirya Müslüman Türk-Tatarlarının” medenî muhtâriyeti îlân edildi. Ardından 120 kişilik Millet Meclisi için seçimler yapıldı. Bu meclis 29 Kasım 1917’de İdil-Ural Devleti projesini îlân etti. Bu Devlet 1918’de Bolşevikler tarafından ortadan kaldırıldı. Bolşevikler Sovyet Sosyalist Tatar-Başkurt Cumhûriyetini kurduklarını açıkladılar. 23 Mart 1919’da Başkurt, 27 Mayıs 1920’de de Tatar muhtar cumhûriyetleri kuruldu. Böylece Tatar-Başkurt Cumhûriyetinin yerine iki ufak muhtar cumhûriyetin kurulması bölgede Türk birliğinin parçalanmasına sebep oldu.

Sovyet Sosyalist Cumhûriyetler Birliğinin dağılmasından sonra, 1992’de Tataristan’da tam siyâsî bağımsızlığını îlân etti. Rusya’dan ayrılma niyetini bildirince Rusya Parlamentosu buna ret cevâbı verdi. Bu bağımsızlık halen hiçbir devlet tarafından tanınmamıştır. Rusya Federasyonu içerisinde Tataristan Muhtar Cumhûriyeti olarak bulunmaktadır.

Tataristan toprakları genelde alçak ve engebelidir. Volga Irmağının batısında yüksekliği 235 metreye ulaşan arâzi Volga Tepelerinin en kuzey ucunu meydana getirir. Doğu’da Ural Dağlarına doğru yükselen bölgenin güneydoğusunda, yaklaşık 338 m yükseklikteki Bugulma-Belebey Platosu yer alır. Volga Irmağı bölge topraklarının batı ucundan kuzey-güney doğrultusunda akar. Toprakların büyük bölümünü Volga’nın bir kolu olan Kama Nehri sular. Vyatha ve Byelaya nehirleri Kama Nehrinin en önemli kollarıdır.

Tataristan’da kara iklimi hâkimdir. Kışlar uzun ve sert, yazlar ise sıcak geçer. Senelik yağış miktarı ortalama 420-510 mm’dir. En çok yağış yaz aylarında görülür. Kar kalınlığının 60 santimetreye ulaştığı olur.

Cumhûriyet topraklarının % 16’sı ormanlarla kaplıdır. Nehir kenarlarındaki taşkın ovalarında geniş çayırlar yer alır.

Tataristan’ın nüfûsu 3.642.000 olup, yüzölçümü 68.000 km2dir. Nüfus yoğunluğu 54’tür. Nüfûsun % 48’ini Tatarlar, % 43’ünü Ruslar, % 4’ünü Çuvaşlar, % 5’ini diğer milletler meydana getirir. Başşehri Kazan olup, önemli şehirleri Bugulma, Almetyevsk, Çistopol’dur.

Eğitim Tatarca ve Rusça yapılmaktadır. İlk ve orta öğretimde Tatarca, yüksek öğrenimde ise Rusca kullanılır. Ülkede okuma-yazma bilmeyen yoktur. Kazan Üniversitesi 1804’te kurulmuştur. Üniversiteye bağlı 8 fakülte vardır.

Rusların büyük propagandalarına ve din düşmanlığına rağmen, Tatarlar İslâmiyeti en iyi şekilde koruyan ve ilâhiyat eğitiminde en ileri olan bir cumhûriyettir.

Tataristan tarım ve sanâyi ülkesidir. Ülkenin en büyük tabii zenginliği petrol ve doğal gazdır. Petrol ve doğal gaz Elmet, Leningorsk, Alabuga, Mendelyevsk şehirlerinde çıkarılır. Çıkarılan petrol boru hattıyla Moskova, Perm, Gorkiy, Kuybişev, Yaroslav, Rezon ve Başkırdistan’daki rafinerilere gönderilir. Petrol ve doğal gaz sanâyiinin yanında kimyâ ve petrokimyâ sanâyii de gelişmiştir. Kimyâ fabrikalarında polietilen, aseton, sentetik kauçuk, film gibi dört bine yakın kimyevî madde îmâl edilmektedir. Ayrıca Kazan’da uçak, bilgisayar, kamyon ve dizel motor fabrikaları vardır.

Ülkede tarım faaliyetleri eski Sovyetler Birliğinin diğer bölümlerinde olduğu gibi devlet çiftliği (Sovhoz) ve kollektif çiftlik (Kolhoz) ler tarafından yürütülür. Başlıca tarım ürünleri çavdar, buğday, mısır, bunak, keten, şekerpancarıdır. Ayrıca sebzecilik ve meyvecilikle, hayvancılık ve buna bağlı olarak mandıracılık gelişmiştir.

Tataristan’da ulaşımda nehirlerden faydalanılır. Irmak limanlarıyla Moskova ve Volga havzasının diğer şehirlere düzenli yolcu taşımacılığı yapılır. Demiryolu ulaşımı fazla gelişmemiştir. Ülkenin kuzeybatı ve güneydoğu ucundan Moskova ve Urallara uzanan iki ana hat geçer. Birçok merkeze karayolu bağlantısı vardır.