Alm. Trigonometrie (f), Fr. Trigonométrie (f), İng. Trigonometry. Üçgenin açıları ve kenarları arasındaki bağıntıları inceleyen bir matematik dalı. Fransızca bir kelime olan trigonometri, Yunanca üçgen mânâsına gelen trigonas ile ölçü mânâsına gelen metron kelimelerinin birleşimidir. Üçgen ölçümleriyle meşgul olan trigonometri, geometrinin ilk gelişen dallarından biridir. Bilinen üçgen, yâni düzlem üçgendeki bağıntıları inceleyen trigonometriye düzlem trigonometri, küre yüzeyi üzerine çizilen üçgenlerdeki bağıntıları inceleyen trigonometriye kürevî trigonometri denir.

Trigonometrinin başlangıcı Mısır ve Mezopotamya’ya dayanmaktadır. Dâirenin 360 dereceye bölümü bu zamandan kalmadır. Astronomideki gelişmelere paralel olarak kürevî trigonometri de gelişmiştir. M.Ö. 4. yüzyılda Hinduların trigonometriyi astronomide kullandıkları bilinmektedir. İskenderiyeli Claudius Ptolemy, Almagest adlı eserinde (M.Ö. 150) trigonometrik oranlara yer vermiştir. Müslümanlar trigonometride önemli gelişmeler kaydetmişlerdir. El-Battanî (850-929) kürevî üçgende kosinüs teorisini ortaya koymuştur. Ebü’l-Vefâ (940-998) kürevî üçgende sinüs teoremini bulmuş, trigonometrik cetvel hazırlamıştır. Nasîreddin-i Tûsî (1201-1247) ilk defâ düzlem ve kürevî trigonometriyi, astronomiden ayırarak matematiğin bir bölümü olarak ele alıp, bu konuda ilk eseri veren matematikçi olmuştur.

Önceleri topoğrafya, denizcilik ve astronomide kullanılan trigonometri, 17. asırdan îtibâren büyük gelişme göstermiştir. Trigonometrik fonksiyonlar, ters trigonometrik fonksiyonlar incelenmiş, kompleks sayılarla ilgili araştırmalar yapılmış, elektrik devreleri ve ses dalgalarının analizinde kullanılmış, Trigonometrik seriler ve daha ileri konulara geçilmiştir.

Trigonometri denince akla gelen ilk kavram, bir açının trigonometrik oranlarıdır. Bu oranlar bir dik üçgende bir dar açı için tanımlanır. Trigonometrik oranlar, üçü esas, üçü de bunların tersi olmak üzere altı tânedir.

Dar açıların trigonometrik oranları: Bir ABC dik üçgeninde (B= 90°) bir dar açının altı trigonometrik oranı sıra ile sinüs, kosinüs, tanjant, kotanjant, sekant, kosekant olup A dar açısı için:



Bu tanımlar C açısı için düşünülürse:

Sin A= Cos C, Cos A= Sin C, tan A= Cot C, Cot A= tan C olduğu görülür. Bu özellik dolayısıyla trigonometri cetvelleri 45° ye kadar yapılmaktadır.

Herhangi bir açının trigonometrik oranları: Târif edilen trigonometrik oranlar, dik açıdan büyük açılarda geçerli olmaz. Bütün açıların trigonometrik oranlarını bulmak için birim çember denen çember kullanılır. Birim çember, merkezi orjinala olan birim yarıçaplı çemberin dik koordinat sisteminde çizilmiş şeklidir. Üzerinde pozitif yön (saat yelkovanının ters yönü) seçilmiştir. Çember üzerinde birinci bölgedeki bir noktayı başlangıç noktasına birleştiren doğru ile Ox ekseninin pozitif yönü arasında kalan açı A olunca trigonometrik fonksiyonların A açısı için değerleri aşağıdaki şekilde tanımlanır:


A dar açı olduğuna göre geniş açılar, p-A ile gösterilir. Geniş açılar kordinat düzleminin II. bölgesindedir. 180° ile 270° arasındaki açılar III. bölge olup bu bölgedeki açılar p+A ile gösterilir. IV. bölgedeki açılar ise -A veya 2p-A şeklinde gösterilir. Apsis ve ordinatların bölgelere göre işâretleri gözönüne alınırsa 360°’ye kadar bütün açıların trigonometrik oranları hesaplanabilir. Ayrıca aşağıdaki formüller de kullanılabilir:

Geniş açıların (İkinci bölgedeki açıların) trigonometrik oranları:

Sin (p – A) = Sin A

Cos (p – A) = – Cos A

tg (p – A) = – tg A

Cos (p – A) = CotA

Üçüncü bölgedeki açıların trigonometrik oranları:

Sin (p + A) = – Sin A

Cos (p + A) = Cos A

tg (p + A) = tg A

Cot (p + A) = CotA

Dördüncü bölgedeki açıların trigonometrik oranları:

Sin (2 p – A) = – Sin A

Cos (2 p – A) = –Cos A

tg (2 p – A) = – tg A

Cot (2 p – A) = – CotA

360°den büyük açıların trigonometrik oranları hesaplanırken, birim çemberde dönme yapılarak hesaplanır. Böyle hesaplama trigonometrik fonksiyonların periyodik olma özelliğine dayanır. 1000°nin sinüsü hesaplanırken açıda iki tam dönme kabul edilip 280° nin sinüsü hesaplanır. Dönme sayısı k olduğuna göre 36°den büyük açıların trigonometrik oranları için aşağıdaki eşitlikler kullanılır:

Sin (2k p + A) = Sin A tg (k p + A)= tgA

Cos (2k p + A) = Cos A Cot (kp + A)= CotA

Trigonometrik özdeşlikler:

a) Sin2x + Cos2 x= 1

tgx.Cotg x = 1= Sin2x + Cos2x

b) Toplama formülleri:

Sin (x+y) = Sin x Cosy + Siny Cosx

Sin (x-y) = Sinx Cosy – Siny Cosx

Cos (x+y) = Cosx Cosy – Sinx Siny

Cos (x-y)= Cosx Cosy + Sinx Siny


c) Yarım açı formülleri:

Sin 2x= 2Sinx Cosx

Cos 2x= Cos2x - Sin2x= 1-2Sin2x = 2 Cos2x-1

d) Dönüşüm formülleri:


e) Sinüs, kosinüs ve tanjant teoremleri:

Kosinüs Teoremi:

a2 = b2+c2 - 2bc CosA

b2 = a2+c2 - 2ac CosB

c2 = a2+b2 - 2ab CosC

Herhangi bir ABC üçgeninde geçerli olan bu teoremler üçgen çözümlerinde çok kullanılır.