Alm. Geschlechtliche fortplanzung, Fr. Reproduction, İng. Reproduction, procreation. Canlıların kendilerine benzer canlı fertler (yavrular) meydana getirerek neslini devam ettirmesi olayı.

Üreme Çeşitleri

1. Eşeysiz Üreme: Farklı eşey hücrelerine gerek kalmadan canlı vücûdundan yeni bir yavru meydana gelir.

Tek Hücrelilerde:

a) Bölünme: Amipte çekirdek ve sitoplazma ikiye bölünerek iki yeni yavru amip meydana gelir. Terlikside enine, öglena vetrikpanasoma gibi kamçılılarda dikine bölünme görülür.

b) Tomurcuklanma: Ana canlı vücûdunun herhangi bir yerinde meydana gelen tomurcuk farklılaşarak ana canlıya benzer bir canlı hâsıl eder. Tomurcuk ana birey üzerinde kalarak kolonileri veya ayrılarak yeni bağımsız fertleri meydana getirir. Bira mayasında olduğu gibi.

c) Sporlanma: Bâzı canlılar spor adı verilen monoploid hücreler meydana getirir. Elverişsiz şartlarda bâzı bakteriler özsularını kaybederek spor hâline dönüşür. Bakteri sporları -250°C ile +120°C ısı farklarına dayanır. 60 yıl saklanabilir. +121°C’de 15 dakika kaynatılınca ölürler.

Plazmodium insan kanının alyuvarlarında şizogoni devresinde eşeysiz olarak sporla ürer.

Çok Hücrelilerde:

a) Regenerasyon (=Yenilenme): Vücuttan kopan büyük bir parçanın yeni bir canlı meydana getirmesi veya kopan kısmın yeniden oluşması (tâmiri) şeklindeki bir çeşit bölünerek üremedir. Buna regenerasyon denir. Planarya adı verilen tatlı sularda yaşayan yassı kurtlar enine veya boyuna parçalara bölünse, her parça ayrı ayrı bir planarya kurdu meydana getirir. Yer solucanı iki parçaya kesilse, her parça hayatına devam eder. Deniz yıldızı ve istakoz kopan kol ve bacaklarını yeniler. Kavak, söğüt, gül gibi bitkilerin kesilmiş dal parçaları (=çelik) ile üremesi birer regenerasyondur. Patates, lâle gibi bitkilerin yumrularının bir gözünden yeni bitki meydana getirmesi de regenerasyona örnektir.

b) Tomurcuklanma: Selenterelerden hidra (=polip) tomurcukla ürer.

c) Sporla: Monoploid hücrelerdir. Eğreltiotu, atkuyruğu, kaya yosunu gibi çiçeksiz bitkilerde rastlanır. Sporlar çeşitli bitki gruplarında farklı meydana gelir. Sporang denen özel kesecikler içinde meydana gelenlere endospor, üreme organlarının üzerinde (=dışta) hâsıl olanlarına ekzospor, çıplak ve suda kamçı ile hareket edenlerine zoospor denir. Zoosporlar zoosporang denen özel spor keselerinde meydana gelir.

d) Partenogenez (Döllemsiz Çoğalma): Spermle aşılanmamış (=döllenmemiş) yumurtalardan yavruların üretilmesi (=doğması) olayına partenogenez denir.

Bu üreme çeşidi arılar, bitki bitleri, daphnia (=su piresi), ipekböceği, tespihböceği, deniz yıldızlarında görüldüğü gibi kara hindiba (=aslan dişi) bitkisinde de görülür. Arılarda döllenmiş yumurtalardan bey arı (dişi) ve işçi arılar (kısır dişiler), döllenmemiş yumurtalardan erkek arılar doğar.

II. Eşeyli Üreme: Erkek ve dişi üreme hücreleri birleşerek zigot (=döllenmiş yumurta) hasıl olması ve zigottan yavrunun meydana gelmesidir.

Tek Hücrelilerde:

a) Konjugasyon (=Kavuşma): Ortama uyum sağlamak için daha dirençli bireyler meydana getirmek maksadıyla iki fert yanyana gelerek aralarında çekirdek (veya gen) değişimi yapması olayıdır. Terliksi ve bakterilerde görülür.

b) Gamet Meydana Gelmesiyle: Sıtma plazmodyumunda görüldüğü gibi erkek ve dişi hücrelerin birleşmesi olayıdır.

Çok Hücrelilerde:

a) Dış Döllenme: Erkek ve dişi üreme hücrelerinin vücut dışında birbirini döllemesi olayıdır. Balık, kurbağa, su semenderlerinde rastlanır.

b) İç Döllenme: Sperm (erkek gamet) ve yumurtanın (dişi gamet) vücut içinde birbirini döllemesidir. Kuş, böcek, sürüngen, memelilerde yaygındır. (Bkz. Embriyon)

III. Döl Almaşı (=Metagenez): Eşeyli üremeyi bir eşeysiz üremenin tâkip etmesine denir. Daha çok çiçeksiz bitkilerde (yapraklı kara yosunu, atkuyruğu, eğrelti vs.) görülmekle berâber hayvanlarda rastlanır. (Sıtma plazmodyumu, hidra, fidan biti, mazı böceği, su piresi (Daphnia) vs.).

Bitkiler Âlemi (Sınıflandırma)

1- Çiçeksiz bitkiler (Sporlu bitkiler) =Sporotofita

I- Eğreltiler

a- Eğreltiotları

b- Atkuyrukları

c- Kibrit otları

II- Kara yosunları

a- Yapraklı K.Y.

b- Ciğer otları

III- Talli bitkiler

a- Likenler

b- Mantarlar

c- Su yosunları

d- Bakteriler

2- Çiçekli bitkiler (Tohumlu bitkiler) Spermatofita

I- Kapalı tohumlular (Angiosperm)

a- Tek çenekliler (Monokotiledon)

b- Çift çenekliler (Dikotiledon)

II- Açık tohumlular (Gimnosperm)

a- Çamlar

Çiçeksiz Bitkilerde Üreme

a) Eğreltide Üreme: Döl değişimi (metagenez) görülür. Damarlı çiçeksiz bitkilerdir. İletim demetleri gelişmiştir. Nemli ormanlarda yaşarlar. Yeraltı gövdesine rizom denir. Rizomdan ek kökler çıkar. Toprak üstündeki yaşlı yaprakların alt yüzeyinde kahverenkli lekeler hâlinde spor kesesi toplulukları (sorus) bulunur. Yere dökülen haploid sporlar yürek şeklinde protalleri meydana getirir (gametofit), Protallerde anterid’ler (erkek organ) ve arkegon’lar (dişi organ) meydana gelir. Erkek organda çok kamçılı spermatozoit’ler dişi organa ulaşarak oosfer’i (yumurta hücresi) dölleyerek zigot meydana getirir (Sporotif). Zigot gelişerek yeni eğrelti meydana gelir. (Bu arada protal çürür.)

b) Atkuyruğunda Üreme: Döl alması vardır. Toprakaltı gövdesinden hakîkî kökler çıkar. Pahloid sporlar (n kromozomlu) erkek ve dişi protalleri meydana getirir. Erkek protalde erkek organ (Anterid), dişi protalde dişi organ (Arkegon) meydana gelir (Gametofit döl). Kamçılı Spermazoidler yakın dişi protallerin arkegonlarındaki yumurta hücresini dölleyerek zigot meydana gelir. Bundan da yeni bir atkuyruğu meydana gelir (Sporofit döl).

c) Yapraklı Kara Yosununda Üreme: Gövde ve yaprakları olan fakat hakîkî kökleri olmayan ilkel bitkilerdir. Odun ve soymuk boruları da yoktur. Kök yerine bitkiyi toprağa bağlayan ve suyu alan rizoidler (köksüler) bulunur. Madde iletimi ozmozla hücreden hücreye yapılır. Üremesinde döl değişimi vardır. Haploid sporlar yere dökülerek protonema’yı (ilk çim) meydana getirir. Protonema gelişerek yapraklı kara yosununu meydana getirir. Ayrı bitkilerde erkek ve dişi organlar meydana gelir. Erkek hücre dişi hücreyi dölleyerek zigot meydana gelir. Zigot aynı bitki üzerinde gelişerek sporangiumu (Saplı spor kapsülünü) meydana getirir. Hayâtı boyunca monoploid döle bağlı kalır.

Kapalı Tohumlularda Üreme

Tohum: Tohum taslağının kısımlarıyla çevrilmiş ergin bir embriyodur.

Tohum taslağı: Döllenmeden sonra olgunlaşıp, tohumları verecek olan yapılara tohum taslakları denir.

Tohum ve embriyo: Ana bitkinin küçük nümûnesi, yâni yavru embriyodur. Embriyo tohumun içinde bulunur.

Tohum yeterli ısı, hava ve nemde çimlenerek çim bitkisini meydana getirir. Bitki embriyonu şu kısımlardan meydana gelir.

1. Radikula (Kök taslağı): Bitkinin kökünü meydana getirir.

2. Plumula (Tepe tomurcuğu): Gövde taslağıdır. İlk yaprak ve çim gövdesini meydana getirir.

3. Kotiledon (Çim yaprağı= Çenek): Gerçek yapraklar meydana gelip fotosentez yapana kadar bitkinin yedek besin deposudur.

Bâzı bitki tohumlarında (fasulye, ceviz vs.) endosperm dumura uğramıştır. Bunlarda besi doku kotiledonlarda depo edilir. (Hintyağı ve haşhaş tohumunda depo yeri endospermdir.)

Meyve nedir' Döllenmiş ve çoğalmış bir ovaryumdur. Başka bir deyişle: Döllenme sonucu farklılaşmış ovaryum (yumurtalık) ve onun çevirdiği tohumların meydana getirdiği topluluktur. Karpellerden (meyve yaprağı) meydana gelen meyve çeperi perikarp adını alır ve üç tabakadan meydana gelir: 1) Ekzokarp (dış kabuk): Tek tabakalıdır. 2) Mezokarp (Orta kabuk): Çok tabakalıdır. 3) Endokarp (İç kabuk): Tek tabakalıdır.

TOHUMUN KISIMLARI

Tohum kabuğu

Çenekler

Tepe tomurcuğu Embriyo

kök taslağı

besi doku

EMBRİYONUN KISIMLARI

Plumula Çenek

Gövdecik

Radikula

ÇİÇEĞİN KISIMLARI

çiçek tozu

Erkek organ

Dişicik tepesi

Dişicik borusu

Dişi organ

Yumurtalık

Tohum taslağı

Taç yaprak

Çanak yaprak

Çiçek tablası

Çiçek sapı

MEYVENİN KISIMLARI

Ekzokarp

Mezokarp

Endokarp

Tohum

(Drupa= Eriksi meyve)