Edebiy tilimizniñ buük ustası

Usein Kürkçiniñ doğğanınıñ 100 yıl toluvı münasebetinen

Ş. Asanov

Qırımtatar halqınıñ yigirminci asırda icat etken ziyalılar arasında Usein Osmanoviç Kürkçi ayrı yerde tura. O Qırımtatar edebiy tiliniñ imla qaidelerini, grammer esaslarını yazğan, imla, terminler ve frazeölogiya luğatlarını tertip etken, Rus ve çetel klassik edebiyatından tercimeler yapqan, ozü de acayip ikayeler yazğan munevverlerimizden biridir.

Usein Kürkçi 1905 senesi Ocak 23-te Bağçasaray şeerinde Arslan-Ağa maallesinde kürkçiler esnafınıñ usta başı Osman molla Sali oğlu Kürkçiniñ qorantasında doğa. Başlanğıç bilgilerini maallelerindeki mektepte Yaqub Şakir-Alide, soñra zemstvo mektebinde ve 1918 senesi Bağçasaray da açılğan İ. Gasprinskiy adına darülmüalliminde Yagya Naci Bayburtlu, İbraim Meinov, Usein Badaninskiy, İbraim İlmiy, Şeyh Vehbi kibi belli ocalarla tanış ola.

Qırımtatarlarnıñ o zamandaki medeniy ayatı qaynağan Bağçasarayda yaş Usein halqımıznıñ pek çoq ileri adamlarını kore ve tanıy edi. Şu cumleden İsmail Gasprinskiyni de defalarca toylarda körgen edi. Onıñ aytqanlarına kore, İ. Gasprinskiy çağırılğan toy azbarına kirgende, çalğıcılar onıñ (İsmail Beyniñ) sevgen avası – «Aqsaq Timurnıñ marşı»nı icra ete, toynıñ cemaatı ise onı ayaqqa turıp qarşılay eken.

1922 senesi Aqmescitte Rus nümüne orta mektebiniñ soñki sınıfında oquğan soñ, Bakuğa kete, anda Azerbaycan pedagoji institutınıñ tarih-edebiyat fakültetine kire, belli alimler: şarqşınas, akademik V. Bartoldnıñ, professorlardan İ. İkmetniñ, B. Çobanzadeniñ, G. Gubaydulinniñ oglerinde tasil kore. Bu yıllarda Rus ve çetel klassik edebiyatından bir sıra tercimeler yapa. İnstitutnın bitirip Qırımğa qayta, bir qaç yıl Qırımtatar mekteplerinde, «Oquv işleri» metodik ve içtimaiy-edebiy gazetesiniñ edebiyat bölüginde çalışa soñra Qırım pedagoji institutınıñ til ve edebiyat fakültetiniñ yuksek bolumunda oquy.

1934 senesi, yuksek bolumu bitirgen soñ, «Qırımtatar tili grammeriniñ esasları» mevzusında dissertatsiya qorçala ve Qırım pedagoji institutında doçent vazifesinde, aynı zamanda A.S. Puşkin adına til ve edebiyat ilmiy-tedqiqat institutısinde ilmiy hadimi olıp çalışa. Bunıñnen beraber bu yıllarda Qırımtatar tiliniñ birinci imla luğatını (1936 senesi), terminölogik luğatlarnı tertip etüv (latin elifbesi esasında), derslikler yazuv ile meşğul oldı, butün Qırım ilmiy til konferentsiyasında (1934 senesi) «Edebiy tilimizniñ grammatik esasları hususında» mevzuda marüzanen çıqışta bulundı.

Amma 1937 senesi Usein Kürkçiniñ semereli icadiy faaliyeti birden uzüldi. Pek çöq ileri adamlarnı kibi, enkavede onı 5810-11 madde mucibi kabaatlanndan, sekiz yıl muddetine ukum ete. Dokuz buçuk yılı lağerde keçe. Sonra azat etile, Ferğana vilyaetinin Marğılan şeerindeki doğmuşlarını kelip tapa. Mında yaşağan eki buçuk yılı içinde Kırım pedağoji institutısının kimya - bioloğiya fakultetini bitirğen ocapçe Emine Asanovağa ile evlene. Yanı ayat başladım değende, 1949 senesi martta ekinci kere Devlet telikelu insanları inceluv komiteti tarafından kapatıla. Bu sefer Krasnoyarsk ulkesindeki Dolğiy most koyune edebiy surğunlikke ukum etile. Ozyu surğun etilğen son, omur arkadaşı Emine apte çoktan-çok manialarnı yenip, hasta anasınen beraber Krasnoyarsk ulkesine Usein Osmanoviçke kelip kavuşmağa nail ola. Bu surğunlikteki ayatta Usein Kurkçinin bir oğlu Server ve bir kızı Dilyara doğalar. Mında o korantasınen beraber 1955 senesi Eylule kadar surğunlikte ekinci kere buluna. 1957 yenesi reabilitirlene. Boyleliknen,edebiy tilimiznin buyuk mutehassısı Usein Kurkçinin en mahsuldar çalışacak yılları, yani on yedi yılı bastırıklarda ve lağerlerde keçti.

Sürgünlikten azat olunğan soñ, 1965 senesine qadar Marğılan şeerinde Rus tili ocası olıp çalıştı.

Men Usein Kürkçini ilk kere 1974 senesi «Lenin bayrağı» gazetesinde körgen edim. O mında eki kün edebiy tilimizge bağışlanğan lektsiyalar oquğan edi. O lektsiyalar mende buük teessurat qaldırğan ediler. Soñra o lektsiyalar doquz maqale olaraq gazetada basılğan ediler, 1986 senesi ise «Fikir incileri» serlevanen ayrı kitap olaraq neşir etilgen ediler.

Yetmişinci yıllarda Usein Kürkçi Qırımtatar tiliniñ imla qaidelerini ve frazeölogiya luğatını tertip etkeni aqqında Lenin bayrağı müarririyetiniñ haberi bar edi. İmla meselelerini mıtlaqa acele surette çezmek kerek edi. Çünki o vaqıtta gazetada ve «Yıldız» mecmuasında aynı sözler çeşit-çeşit yazıla edi. Em de imla meseleleri çezilmegeni lugatlarnı tertip etüv işini de çanalata edi. Şunıñ içün 1982 senesi gazetamıznıñ o vaqıttaki müarriri Timur Dağcınıñ teşebbüsinen müarririyetiizde tilimiznen bağlı olğan alimler – Usein Kürkçi, Memet Umerov, Ayder Memetov, Seitmemet Mujdabayev em de yazıcılar ve jurnalistlerniñ işitirakinen toplaşuv keçirilgen edi. Toplaşuvda cumleden Usein Kürkçige «İmla qaideleri» ni derc etmek içün azırlamaq; filölogi ilimleri namzetleri M. Umerovğa. A. Memetovğa. S. Mujdabayevge ve yazıcı Çerkez-Alige U. Kürkçiniñ «Qırımtatar tiliniñ frazeölogizmler luğatı»na taqrizler yazmaq avale etilgen edi.

Usein ağa «İmla qaideleri» eserini qısqa vaqıt içinde azırlap, müarririyetimizge yolladı. Olar gazetamızda «Qırımtatar tili imlasına dair teklifler» serleva asıtnda 1988 senesi avgust 18-den 1989 senesi aprel 4-ke qadar derci etildi. M. Umerov, A. Memetov, S. Mujdabayev ve Çerkez-Ali bir ay içinde U. Kürkçiniñ «Frazeölogizmler luğatı»na , bazı bir qaydlarnen, musbet taqrizler yazdılar. Lakin bu luğatnıñ kölemi buük olğanı (tahminen 100-105 basma tabaq) sebebinden. O zamanda onı planğa kirsetmek imkanı bile olmadı. Söz sırası, bu luğatnı İ. gasprinskiy adına cumhuriyet Qırımtatar kitaphanesiniñ müdiri Ayder Emirov 1998 senesi Marğılanğa barıp U. Kürkçiniñ kiyevinden alıp kelgen edi. Lakin o alya daa neşir etilmeyip, kitaphaneniñ arhivinde yata

Sekseninci yıllarda Usein Kürkçi daa başqa müim işler yaptı: «Rusça-Qırımtatarca ve Qırımtatarca - Rusça frazeölogizmlerniñ ekvivalent (tıpqınlıq) luğatları»nı ve «Qırımtatar tiliniñ grammatika terminleri luğat»nı tertip etti. (Men bu luğatlarnıñ kartotekasını onıñ evinde qapaqlı qutular içinde körgen edim). Nefis edebiyatımıznı yahşı bilgen mutehassıs olaraq, ozü de acayip ikayeler yazdı. Sekseninci senelerde «Yıldız» mecmuasında Usein oca imzası ile basılgañ dulber edebiy tilimizde yazılğan ikaelerini («Kopçeklernin davuşları altında», «Koryuşyuv», «Yarıklı şey») okuyabilirsiniz.

Belli yazıcılarımız Şamil Alyadin. Eşref Şemi-Zade ve digerleri Usein Kürkçini pek urmet ete, onıñnen mektüpleşe ve tilimiz, yazğan eserleri hususında aqıl tanışa ediler.

Sekseninci-doqsanıncı yıllarda Usein ağa çoq facialarnı başından keçirdi: omür arqadaşı Emine apte Marğılanda, doğmuş qardaşı İsmail Kürkçi Moskvada vefat ettiler, 1983 senesi oğlu Server Qırımda Tarhankut yalısındaki qayalarda alpinistik meşğuliyetinde elak oldı (Voinka köünde defn etildi), qızı Dilyara Marğılanda vefat etti.

Bu qadar azap-facialarnı başından keçirse de, omrüniñ soñunace temiz qalpli insan olaraq qaldı. 1996 senesi Kasım 27-de Marğılanda vefat etti.

Teessüf ki, biz edebiy tilimizniñ buük ustası, alicenap insannı Vatanımızğa qaytarıp olamadıq.

Yazarın Adı: Ş. ASANOV - KIRIM

KALGAY Dergisi, Nisan – Mayıs – Haziran 2005, Sayı: 36, Sahife 14 – 15 - 16