Alm. Vulkan (m), Fr. Volcan (m), İng. Volcano. Magmanın yerkabuğunu yararak taş parçaları ve ergimiş maddeler hâlinde çıkıp çevreye yayıldığı yer. Magma, ergimiş hâlde maddeler olduğu için çok sıcaktır. Bu yüzden yerkabuğunu yardığı yerde kayaları ve suları gaz, buhar ve irili ufaklı taşlar hâline getirerek genleşmenin neticesinde infilâk ederek yukarıya doğru fırlatır. Sıvı hâlde akan ergimiş maddelere lâv denir.

Dünyâ üzerinde teşekkül etmiş ve devam etmekte olan volkanlar çıkardıkları lâv ve parçaların yayılış şekline göre başlıca iki ana tipe ayrılır. Bunlardan kubbe tipi volkan büyük patlamalar meydana getirmeyen, taş toprak parçalarını savurmayan, çıktığı yerde geniş sahalara yayılarak bir kubbe biçimi olan alçak yapılı volkanlardır. Okyanus dibinden meydana çıkan Hawaii Adaları bu cinstendir. Volkanların diğer cinsi ise büyük patlamalarla başlayıp etrâfına taş, kaya toprak yağdıktan sonra lâv birikintileri trik bir koni biçiminde meydana gelen birleşik volkan cinsidir. Bu tür volkanlar yanardağ olarak da adlandırılır. Bu yanardağlar 3000-4000 metreye ulaşır. Tepe noktasında çapı 1500 metreyi geçmiyen krater ihtivâ eden Vezüv, Fuji ve Mayon yanardağları bu cins volkana misâldir.

Dünyâ üzerinde muhtelif zamanlarda faaliyete geçmiş 430 volkan vardır. Bunlardan 275 adedi kuzey yarımkürede, 155 adediyse güney yarımkürede yer alır. Okyanuslarda 2500 adet volkanik faaliyet kaydedilmiştir. Bunlardan 2000 adedi Pasifik Okyanusunda olmuştur. Okyanuslarda hâlen 336 faal volkan vardır. Dünyâ üzerinde faaliyeti çok önceleri bitmiş ve yıpranmış sayısız, volkanik kara parçaları ve yanardağlar da mevcuttur.

Volkanik faaliyetler sonucu okyanuslarda yeni kara parçaları ortaya çıkmaktadır. Atlas Okyanusundaki Azor Adalarının sayısı devamlı artmaktadır. Bu hâdiseler yerkabuğunun bu bölgede çok yavaş bir şekilde volkanik büyük bir kubbe hâlinde yükseldiğini göstermektedir. Hint Okyanusunda bulunan Kerguelen Adası da Azor Adaları gibi meydana çıkmış büyük bir kara parçasıdır. Volkanik faaliyetler dünyâ üzerinde dar bir şerit içerisinde meydana gelmekle dikkat çekicidir. Hawai Adalarıyla Azor Adaları aslında okyanusun en derin yerlerine rastlamaktadır. Volkanlar hareket eden yerkabuğunun iki ayrı parçasının kesiştiği ve birbirini zorladığı noktalarda meydana gelmektedir. Okyanus içinde faal olup da daha satha çıkmamış birçok volkan mevcuttur. 27 Ağustos 1883 senesinde Java ve Sumatra adaları arasında volkanik çökme sonucu seviyesi 36 metre birden alçalan Krakatau Adasında 36.000 kişi boğularak ölmüştür. Pasifik Okyanusundaki Falkon Adaları 1911 senesinde ânî olarak sular içine gömülmüş ve 4 Ekim 1927 senesinde su yüzeyine çıkmış, 1941 senesinde tekrar kaybolmuştur.

Bir volkanın faaliyet şekli buhar kazanlarındaki emniyet valfinin çalışmasına benzer. Kazan basıncı artarsa emniyet valfinin ayarlandığı değeri geçince buhar valftan dışarıya fışkırır. Basınç düşünce valf tekrar buhar yolunu kapatır. Eğer basınç artmaya devam ederse valf devamlı açık kalır. Bir yanardağın krater kısmı da volkanın emniyet sübabıdır. Bu sübab bir valf gibi çalışır. Eğer volkanik faaliyet 1300°C gibi çok yüksek harârette meydana gelirse patlama âni ve devamlı lâv akması şeklinde olur. Volkanik faaliyet 1100°C civarında ise lâv akışkanlığı az olacağı için krater sübabı peryodik olarak açılır ve kapanır. 1100°C altı asitli lâv ihtivâ eden volkanlarda (lâv çok katı olduğu için) ise basınç yeterli seviyenin çok üzerine çıktığı hâlde atmosfere açılamadığından çok şiddetli patlamalarda civâra gaz ve kaya parçaları saçılır. Diğer bir volkan faaliyetindeyse yeterli seviyede lâv basıncı meydana gelmediğinden patlamalar yavaş olur ve çevreye katı parçalar ve ağır bir gaz yayılır. Gaz ağır olduğu için volkandan aşağı doğru yayılan bir özellik gösterir.

Volkanlardan çıkan lâv ergimiş halde silikatlarla birlikte demir, kalsiyum, alüminyum, magnezyum, potasyum, sodyum ve az miktarda diğer elementleri ihtivâ eder. Lâvda bulunan silisyum oranına göre lâvlar asitli ve bazlı olmak üzere ikiye ayrılır. Volkanik kayalardan yer kabuğunda en çok bulunan bazalttır.

Dünyâdaki Başlıca Yanardağlar

Dağın Adı Ülke Yüksekliği

Kamerun Kamerun (Afrika) 4100

Shistaldin Alaska (Amerika) 2857

Pavlof Alaska (Amerika) 2714

Paos Kosta Rika (Amerika) 2704

St. Helens ABD (Amerika) 2549

Kiyuçevskaya Rusya (Asya) 4750

Movna Loa Hawai (Amerika) 4169

Etna İtalya (Avrupa) 3323