Alm. Kassations (gerichts) hol (m), Revisionsgericht (n), Fr. Cour (f) de Cassation, İng. Supreme Court of Appeal. Temyiz mahkemesi. Yargıtay; adliye mahkemelerince verilen ve kânunun başka bir adlî yargı merciine bırakmadığı karar ve hükümlerin, son inceleme yeridir. Kânunla belirtilen dâvâlara ise ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar. İslâm Adliye Teşkilâtında ilk derece mahkemelerinin vermiş olduğu kararlar, kaziye-i muhkeme (kesin hüküm) teşkil ettiklerinden, istinaf mahkemeleri bahis mevzuu değildir. Bununla birlikte şekil yönünden temyiz yolu açıktır. Verilen karar ve hükmün ihtivâ ettiği hal tarzının kânunlara uygun olup olmadığı, dâvânın bakılmasında muhâkeme usulü kâidelerine riâyet edilip edilmediği husûsu, şekil yönünden tetkik edilir, hukûka yâni kitap, sünnet ve icmâya aykırı bir hüküm bozulur ve dâvâya yeni baştan bakılırdı. Halîfe hazret-i Ömer ve hazret-i Osman zamanlarında hac mevsimlerinde, Mekke’de temyiz mahkemeleri kurulurdu.

Osmanlı Devletinde, 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar, temyiz mahkemesi yoktur. Yargıtayın ilk kuruluşu 1868 olarak kabul edilmektedir. Ancak, daha önceleri mevcut olan Fetvahânenin bir Temyiz Mahkemesi sayılması mümkün olabilir. Temyiz Mahkemesi hüviyetinde ilk mahkeme, Dîvân-ı Ahkâmı Adliye adıyla 6 Mart 1868 (11 Zilhicce 1284) de pâdişâh fermanıyla kuruldu. Buna 1877 (H.1294) yılında Mahkeme-i Temyiz adı verildi. O târihlerde, yeni kabul edilen hukuk ve cezâ usul kanunları ile Temyiz Mahkemesi yeni bir çalışma düzenine kavuşturuldu. İstanbul’da kurulan bu yüksek mahkeme, Osmanlı Devletinin sona ermesine kadar görev yaptı.

Osmanlı Devletinin son günlerinde, Ankara Hükümetince ayrıca Sivas’ta bir Temyiz Heyeti kurulmuştur. Cumhûriyet îlân edilince de Eskişehir’e nakledilerek, Temyiz Mahkemesi adı verilmiştir. 1227 sayılı kânunla yeniden düzenlenmiş; 10 Haziran 1935 gün ve 2769 sayılı kânunla Ankara’ya taşınmıştır.

Yargıtay üyeleri, birinci sınıfa ayrılmış adlî yargı hâkim ve cumhûriyet savcıları ile bu meslekten sayılanlar arasından, Hâkimler ve Savcılar Yüksek Kurulunca, üye tam sayısının salt çoğunluğuyla ve gizli oyla seçilir.

Yargıtay Birinci Başkanı, birinci başkan vekilleri ve dâire başkanları, kendi üyeleri arasından, Yargıtay Genel Kurulunca üye tamsayısının salt çoğunluğu ve gizli oyla, dört yıl için seçilirler; süresi bitenler yeniden seçilebilirler.

Yargıtay Cumhûriyet Başsavcı ve Cumhûriyet Başsavcı Vekili, Yargıtay Genel Kurulunun kendi üyeleri arasından gizli oyla belirleyeceği beşer aday arasından Cumhurbaşkanı tarafından dört yıl için seçilirler. Süresi bitenler yeniden seçilebilirler.

Yargıtayın kuruluşu, işleyişi, başkan, başkan vekilleri, dâire başkanları ve üyeleri ile Cumhuriyet Başsavcısı veCumhûriyet Başsavcı Vekilinin nitelikleri ve seçim usulleri, mahkemelerin bağımsızlığı ve hâkimlik teminatı esaslarına göre kânunla düzenlenir (1982 Anayasası mad. 154).

Yargıtay, yurt çapında yapılan hukuk uygulamasında, birliği sağlayan bir yüksek mahkemedir. On beşi hukuk, dokuzu cezâ dâiresi olmak üzere toplam yirmi dört dâireden meydana gelir. Bu dâireler önceden yapılan iş taksimine göre sulh ve asliye cezâ mahkemeleri, sulh ve asliye hukuk mahkemeleri, ağır cezâ mahkemeleri ve toplu asliye ticâret mahkemelerince verilen kararları; ilgili kânunda yer alan hükme göre, doğrudan doğruya veya mürâcaat üzerine, en yüksek yargı mercii olarak inceler. İlk ve son derece mahkemesi olarak Yargıtayın karar vereceği hususlar için başvurma doğrudan doğruya bu mahkemeye yapılır.

Dâirelerin görev konuları önceden tespit edilmiştir. Ancak bunlardan herhangi birine, bir yıl içinde gelecek kişilerin çok fazla olması, dolayısıyla normal çalışma ile bitirilemiyeceğine kanaat hâsıl olursa; bir dâireye âit iş çeşidi, bir başka dâireye verilebilir.

Yargıtay’da, Hukuk Genel Kurulu ve Cezâ Genel Kurulu adı altında iki genel kurul vardır. Hukuk Genel Kurulu, birinci başkanının başkanlığında, hukuk, ticâret ve icra-iflâs dâireleri başkan ve üyelerinden kurulur. Bu kurul ilgili dâirenin bozma ilâmına karşı, ilk mahkemenin eski kararında ısrar etmesi halinde yeni bir temyiz isteği olursa, dâvâyı kesin sonuca bağlar. Esas mahkemesi, bu karara uymak mecburiyetindedir. Cezâ Genel Kurulu da, cezâ dâireleri başkan ve üyelerinin Yargıtay Birinci Başkanının başkanlığında toplanması ile meydana gelir. Cezâ dâiresince bozulmuş fakat ilk mahkemenin ısrar ettiği kararlara karşı, yapılacak temyiz mürâcaatı ile doğrudan doğruya temyize tâbi konularda, Cumhûriyet Başsavcısının îtirazlarını inceler ve karara bağlar. Yargıtay Hukuk dâireleri ile Genel Kurulların ictihadları arasındaki farklılıkları ise Yargıtay Büyük Genel Kurulu çözüme bağlar. Bu kurul, Yargıtay Birinci Başkanı başkanlığında bütün dâire başkan ve üyelerinden meydana gelir.

Askerî Yargıtay:

Askerî Yargıtay, askerî mahkemelerden verilen karar ve hükümlerin son inceleme merciidir Ayrıca, asker kişilerin kânunla gösterilen belli dâvâlarına ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar.

Osmanlı Devletinde (1857 târihli Fransız Askerî Cezâ Kânunu esas alınarak) ilk defâ 1244’te Askerî Cezâ Kânunnâme-i Hümâyunu ile, ilk derece mahkemelerinin verdiği hükümleri inceleyen bir askerî temyiz mahkemesinin kuruluşu gerçekleştirildi. Dîvân-ı harplerde verilen kararlara itiraz hakkı tanındı, fakat bunu da yine aynı mahkeme karara bağlıyordu. Dîvân-ı harp kararlarının bir üst derece mahkemesi tarafından incelenmesi 6 Nisan 1914’te çıkarılan Dîvân-ı Temyiz-i Askeriyenin Teşkilât ve Vazifeleri Hakkındaki Kânun-u Muvakkat ile gerçekleşti. Askerî Yargıtayın kuruluşu olarak bu târih kabul edilmektedir. Bu kânunla İstanbul’da Harbiye Nezâretine bağlı bir Dîvân-ı Temyiz-i Askerî kurulmuştu. Bu mahkeme dört binbaşı ile üç daha yüksek rütbeli subaydan meydana geliyordu. Başkan, en aşağı kolordu komutanı yetkisinde bir subay olurdu 1916’da iki heyet hâline geldi. Ayrıca on bir kişilik bir genel kurulu vardı.

Dâmâd Ferid Hükümeti, 1920’de bu mahkemeyi dağıttı. Yerine Harbiye Nezâreti Adliye-i Askeriyesine bağlı Heyet-i Temyiziyeyi kurdu. Bu heyet, mirliva (Tuğgeneral) rütbesinde bir başkan, üç binbaşı, iki sivil, bir savcı ve iki adlî müşâvirden meydana geliyordu. Tevfik Paşa Hükümeti de, Dîvân-ı Temyiz-i Askerî sistemini uygun buldu. Yirmi kişilik bu heyet 1922’ye kadar faaliyetini devam ettirdi.

20 Mayıs 1922’de 237 sayılı kânunla, Ankara’da Millî Hükümet tarafından Dîvân-ı Temyiz-i Askerî teşkilâtı (İstanbul’dakinden ayrı olarak) kuruldu. Bir başkan (sivil), ikisi asker, ikisi de sivil dört üyeden meydana geldi. SonraKonya ve Daha sonra İstanbul’a taşındı. 22 Mayıs 1930’da 1631 sayılı kânunla Askerî Temyiz Mahkemesi kurulmuş oldu.

Askerî Yargıtay üyeleri, birinci sınıf askerî hâkimler arasından Askerî Yargıtay Genel Kurulunun üyelerinin tam sayısının salt çoğunluğu ve gizli oyla, her boş yer için göstereceği üçer aday içinden Cumhurbaşkanınca seçilir.

Askerî Yargıtay Başkanı, Başsavcısı, İkinci Başkanı ve dâire başkanları Askerî Yargıtay üyeleri arasından rütbe ve kıdem sırasına göre tâyin edilirler.

Askerî Yargıtayın kuruluşu, işleyişi, mensuplarının disiplin ve özlük işleri, mahkemelerin bağımsızlığı, hâkimlik teminâtı ve askerlik hizmetlerinin gereklerine göre kânunla düzenlenir (1982 Anayasası mad. 156).

Askerî Yargıtay, herbiri bir başkan ve dört üyeden meydana gelen dört dâire ile bunların üstünde üç kuruldan meydana gelir: 1) Dâireler Kurulu: İkinci Başkan başkanlığında dâire başkanları ile Birinci Başkanın seçtiği on altı üyeden meydana gelir. 2) İctihatı Birleştirme Kurulu Birinci Başkanın başkanlığında, İkinci Başkan, dâire başkanları ve her dâireden en az beşer üyenin katılmasıyla meydana gelir. 3) Genel Kurul: Birinci Başkan, İkinci Başkan, Dâire başkanları ve bütün üyelerden meydana gelir.

Bu kuruluş 27 Haziran 1972 târih ve 1600 sayılı kânuna göredir. Birinci başkan, başsavcı, ikinci başkan ile dâire başkanları, üyeler arasından rütbe ve kıdem sırasına göre tâyin edilirler. Bu husus, Genel Kurmay Başkanının teklifi, Millî Savunma Bakanı ve Başbakanın ortak kararnâmesi ve Cumhurbaşkanının tasdikiyle Resmi Gazete’de yayınlanarak gerçekleşir Üyeler ise en az albay rütbesinde birinci sınıf askerî hâkimler arasından, Askerî Yargıtay Genel Kurulunca üye tamsayısının salt çoğunluğu ve her boş üyelik için gösterilen üç aday arasından Cumhurbaşkanınca seçilir.